म किन यो लेख्दै छु ?
“दिवाकर, तिमी हाम्रो यात्राको संस्मरण लेख है !”, यात्राको पहिलो दिन नै मलाई रुबिना दिदीले एउटा महत्वपूर्ण जिम्मेवारी दिनुभएको छ । अर्कातर्फ मैले पढेको छु, "A thing DONE has no real existence…once it is done, its existence is finished. A thing MADE…exists until it decays or is destroyed. Once it is finished, its existence begins…Fact, finally, has no real existence, while fiction may last for centuries…Fact, in order to survive, must become fiction." ['Fiction, Fact and Truth', The Elements of Fiction, Elements of Literature]
यी दुई कारणहरूले गर्दा मैले आज लेख्नु छ । साँच्चै नै मैले आज यो लेखिँन भने यो त्यत्तिकै मर्छ, हराएर जान्छ — म बिर्सन्छु । आज मैले लेखेर राखेँ भने जहिले यो पढिन्छ, त्यति बेला याद हुनछ । अनि मैले यसलाई सधै अविस्मरणीय बनाउनु छ ।
तर, न त यो यात्रा संस्मरणजस्तो व्याख्यात्मक छ, न त fiction बनाउन चाहिने colour भरिएको छ । यो रुबिना दिदीले भनेजस्तो संस्मरण नहुन पनि सक्छ, fiction पनि होइन यो । यद्यपि, म यो लेख्दै छु किनकी यसले मेरा जीवनका सात दिनहरूलाई अविस्मरणीय बनाउँछ । अरू कसैका लागि नभएपनि, म त कमसेकम सम्झिनेछु ती दिनहरू ... ।
पृष्ठभूमि
गत साउनको १३देखि १९ गतेसम्म म लमजुङ्को एक हप्ते भ्रमणमा थिएँ । काठमाडौँबाट प्रस्थानको अघिल्लो दिन मात्र मैले यसको योजना थाहा पाएको थिएँ । एउटा महत्वपूर्ण अवसरका लागि आएको निमन्त्रण टार्न नसकेर मैले धेरै हतारमा निर्णय गर्नुपरेको थियो । आफैले त पर्याप्त तयारी गर्न नपाएको अवस्थामा मैले आफ्ना अत्यन्त निकट साथीहरूलाई पनि यसबारे खबर गर्न भ्याउने समय नै थिएन । साउन १३ गते बिहान ५ बजेअगाडि नै घरबाट निस्कनुअगाडि फेसबुकको वालमा लेखिदिएको सन्देशले धेरै साथीहरूलाई अचम्मित तुल्याएछ — फर्केर आएपछि फेसबुक खोलेर हेर्दा आएका कमेन्ट देखेपछि म आफैँ दङ्ग परेँ ।
तयारी
साउनको सुरुवातदेखि नै म समयको दबाबमा थिएँ । पत्रकारिताको एउटा पत्रअन्तर्गत मैले अमेरिकाको प्रेस इतिहासबारे एउटा लामै लेख लेख्नु थियो । यसको अन्तिम म्याद (Deadline) साउन १५ थियो । म भने साउन १३भित्रै यसलाई पूरा गर्छु भनेर साउन १२ गते घरमै अध्ययन र लेखनमा व्यस्त थिएँ । दिउँसो १२ः२० बजे एउटा फोन आयो । मैले आजसम्म पनि प्रत्यक्ष कुराकानी नगरेको तर नाममार्फत् धेरै चिनेकी सुशीला दिदीले कन्सोर्टियम (बालक्लबका लागि कार्यरत संस्थाहरूको साझा सञ्जाल)बाट फोन गर्नुभएको थियो । “दिवाकर भाइ, मैले तपाईँलाई life skills training का लागि कतै पठाएँ भने जान सक्नुहुनछ ?” उहाँको यो प्रश्नको उत्तर मैले दिनै सकिनँ किनकी उहाँले तालिम लिन कि दिन बोलाउनुभएको हो थाहा हुनै सकेन । अर्कातर्फ, न मिति, समय र स्थानको नै जानकारी भयो । कुरा गर्दै जाँदा उहाँले लमजुङ्को कुनै गाउँमा रहेका बालक्लबका सदस्यहरूलाई जीवनोपयोगी सीप तालिम दिन जानुपर्ने कुरा बताउनुभयो । “तपाईँ जाने हो भने भोलि नै हिँड्नुपर्छ । त्यसकारण मलाई तत्काल निर्णय दिनूस् ।” मैले उहाँसँग निर्णय गर्नका लागि एक घण्टा समय मागेँ, अनि दस मिनेटमा निर्णय गरेर सकारात्मक उत्तर दिएँ । त्यसपछि उहाँले हातेमालो सञ्चारकी निरिजना भट्टसँग सम्पर्क गरेर यात्राको थप योजना बनाउन आग्रह गर्नुभयो । पछि निरिजना दिदीसँग फोनमार्फत् दिउँसो ३ बजे हातेमालोमा भेट्ने सहमति भयो ।
“दिवाकर, तिमी त चार घण्टा हिँडुनुपर्छ रे !” निर्धारित समयभन्दा केही ढिला पुगेको मलाई नाटक गरेको धेरै अनुभव भएकी निरिजना दिदीले हाउभाउ र भावभङ्गिमासहित बताउनुभयो । यसले मेरो मनमा कताकता डर र कताकता उत्साह थप्यो । मभन्दा पहिल्यै हातेमालो बालक्लबकै पुर्वसदस्य रेडियोकर्मी रुबिना श्रेष्ठ आइसक्नुभएको थियो । हामीले हतारहतार पाँच दिनका लागि तालिमको योजना बनायौँ । बल्ल मलाई कुरा प्रष्ट हुँदै थियो कि हामी तीन जना लमजुङ्का तीन छुट्टाछुट्टै गाउँमा जानेछौँ । त्यसमा पनि म जाने ठाउँ अलि बढी दुर्गम र टाढा छ रे । उहाँहरू जत्ति हिँड्नुहुन्छ, म त्यसको दोब्बर हिँड्नुपर्छ रे । “ठिकै छ, हिँडौला” मैले यसलाई सहज स्विकारेँ । पाँच दिनको पूर्ण योजना बनाइनसक्दै म हातेमालोबाट निस्किएँ, बाँकी काम दुई दिदीहरूले पूरा गर्नुभयो । यसअछि हामी तिनै जनाले भोलि बिहान ६ बजे कलङ्की चोकमा भेट्ने सहमति गरिसकेका छौँ ।
हतारहतारमै निर्णय गरेर तयारी सुरु गरिसके पनि मैले आमाबासँग अनुमति मागेको थिइँन, न त सूचना नै दिएको थिएँ । विशेष कामले आमाबा त्यस दिन मामाघर जानुभएको थियो । बेलुका बा फर्कनुभयो, आमा भने उतै बस्नुभयो । बेलुका बालाई भोलि म जाने कुरा बताउँदा स्वीकृति त जनाउनुभयो, तर तयारीका लागि समय नभएकोमा उहाँको पनि चित्त दुखाइ थियो । “सबै आलाकाँचा रहेछौँ, ठुला मान्छे कोही छैन । राम्रोसँग जानू”, उहाँ भन्दै हुनुहुन्थ्यो । आमासँग फोनमार्फत् कुरा गरेँ ।
साउन १३ गते बिहान ६ बजे कलङ्की पुग्ने सहमति भए पनि म अलि छिटै पुगेछु । हामी तिनै जना करिब ६ः१५मा जम्मा भइसकेका थियौँ । हामीले कलङ्कीदेखि नै लमजुङ्, बेसीसहरसम्म जाने माइक्रोबस सजिलै पाइने सूचना पाएका थियोँ । त्यसैअनुरूप हामी सोधखोजमा लाग्यौँ । पछि हामीले यहाँबाट बस पाउन गाह्रो हुने निष्कर्ष निकाल्यौँ, र नयाँ बसपार्कतर्फ लाग्यौँ । नयाँ बसपार्कबाट करिब ७ः४५ बजे हाम्रो बसले गति लिन सुरु ग¥यो ।
कलङ्कीदेखि नै सुरु हुने काठमाडौँ र धादिङ्का केही जामहरू छिचोल्दै हामी करिब दिउँसो ३ बजे तनहुँ जिल्लाको बाइसजङ्घार भन्ने ठाउँमा पुग्यौँ । हामीलाई त्यहाँ तालिमको आयोजक संस्था महिला आपसी सहयोग केन्द्र (मआसके)का प्रतिनिधिहरू कुरेर बस्नुभएको थियो । उहाँहरू चार जना र हामी तीन जना गरी अब सात जना भयौँ । करिब १०—१५ मिनेट ओरालो हिँडेपछि मस्र्याङ्दीको झोलुङ्गे पुल तरेर हामी लमजुङ् जिल्ला प्रवेश ग¥यौँ । पुल तर्नेबित्तिकै ठाडो उकालो सुरु भयो । करिब २०—२५ मिनेट उकालो चढेपछि हामी धमिलीकुवा गाविसको पाँचभाइ भन्ने स्थानमा पुग्यौँ । यहाँबाट अब हामी कच्ची बाटोमा बसयात्रा गर्नेछौँ ।
राम नाम जप्दै
हुन त मलाई ग्रामीण क्षेत्रको कच्ची सडकमा बसयात्रा गरेको अनुभव नभएको होइन । तर पनि बसमा चढ्नेबित्तिकै मैले फरक अनुभव गरेको थिएँ । बसका पछाडिका सिटहरू खालि भए पनि त्यहाँसम्म जाने बाटो नै थिएन ! पछाडि जाने बाटोमा बोरामाथि बोरा राखिएका थिए । बस हिँड्ने बेला सबै सिट भरिए, बाँकी मानिस तिनै बोरामाथि बसे, अनि केही छतमा पनि । केही पर पुगेपछि मसँग काठमाडौँदेखि जानुभएका रुबिना र निरिजना दिदीहरू झर्नुभयो, आयोजक संस्थाका साथीहरूका साथ । अब हाम्रो टिमका म र उषा गुरुङ् (मआसकेकी प्रतिनिध) मात्र सँगै छौँ । केही पर पुगेपछि एउटा उकालो आयो । पानी परिरहेकै थियो । बस रोकियो । कसैले गाडी अगाडि बढ्न नसक्ने कुरा गरे, कसैले जसरी भए पनि जाने बताए । एक जना यात्रुले त मैप्रति लक्ष्यित गर्दै अब रातिसम्म हिँड्नुपर्ने कुरा बताए । मैले प्रत्युत्तरमा “म तयार छु” भन्ने जवाफ दिएँ । यत्तिकैमा केही युवाहरू बसबाट झरेर उक्त उकालोमा ढुङ्गा बिछ्याउन लागे । करिब दस मिनेट रोकिएपछि ड्राइभरले गाडी हाँक्ने निधो गरे । “ल सबै जना राम नाम जप्नोस् है ! के हुने हो ठेगान छैन” उनको यस्तो गम्भिर मजाकले सबैलाई हँसायो ।
अन्ततः मोटर माथि उक्लियो र ढुङ्गा छाप्न निस्केकाहरू सबै बसमा चढे । अनि त सबै मिलेर ड्राइभरको प्रशंसा गर्न पो लागे, “.............ले त कहिले पो फेल खाएको छ र !” त्यत्तिले मात्र नपुगेर अर्को ड्राइभरको खिल्ली उडाउन पनि उनीहरूले बाँकी राखेनन्, “फलानाले त बाँचुल्जेल पनि यो उकालोमा गाडी उकाल्न सक्दैन ।”
साँझको साढे ७ बज्नुभन्दा केही समयअघिमात्र हामी उक्त बसको अन्तिम स्टेसन भलायोखर्क गाविसको बोराङ्खोला पुग्यौँ । उषाजीले भन्नुभएको, वास्तवमा आज हामी कोल्कीसम्म पुग्नुपथ्र्यो रे । हामी नै काठमाडौँबाट ढिला आएकाले आज यहीँ बस्छौँ, अनि भोलि बिहानै कोल्कीतर्फ लाग्छौँ रे । हामीले बासस्थान खोज्यौँ । पहिलो प्रयासको असफलतापछि दोस्रो होटेलमा हामी बास बस्यौँ । म बसेको कोठमा जुनसुकै बेला पनि खोला बगेको आवाज आउँथ्यो । बेलुका पुगेको र बिहान सबेरै हिँडेकाले त्यो होटल र स्थानबारे मैले थप केही कुरा पनि थाहा पाइँन । तर पनि, उक्त होटेल सडकभन्दा केही तल रहेको र माथि सडकछेउमा एउटा ठुलो चौतारो रहेजस्तो लाग्छ ।
“हिँड्छु” भन्नु र हिँड्नुको फरक
भोलपल्ट बिहान ५ः३० बजे नै हामी निस्कियौँ । सुरुका ४५ मिनेटजति लमजुङ् र गोर्खाको विभाजक ऐतिहासिक चेपे नदीका किनारैकिनार तेर्सै हिँडियो । त्यसपछि भने दोभान भन्ने स्थानभन्दा केही तलबाट उकालो सुरु भयो । म आफूलाई पहिलेदेखि नै हिँड्नमा माहिर सोच्थेँ । आज भने मेरो परीक्षा हुँदै छ जस्तो लाग्यो । त्यसपछि निरन्तर आठ बजेसम्म उकालो बाटो हिँडियो । जम्माजम्मी तीन ठाउँमा हामी रोकियौँ । साढे दुई घण्टा हिँड्दा मेरा कपडा, कपडा लगाएर नुहाएजस्तै छपक्क भिजेका थिए पसिनाले । मैले आज बल्ल “म हिँड्न सक्छु” भन्नु र वास्तविक हिँड्नुमा कति फरक रहेछ भन्ने बुझेँ । साढे दुई घण्टाको बाटो हिँडेपछि अलिकति उचाइमा रहेको कोल्की भन्ने गाउँमा पुगियो ।
हुन त पहिले नै बताएजस्तै मलाई हिँडाइको दूरी र समयबारे सूचित गरिएको थियो । निरिजना दिदीका अनुसार चार घण्टा हिँड्नुपथ्र्यो । आयोजक मआसकेकी राधिका दिदीले भने डेढ–दुई घण्टा हिँडे पुग्ने बताउनुभएको थियो । तर, उषाजीका अनुसार त्यो कुरा मलाई आश्वस्त पार्न मात्र भनिएको थियो । हामीलाई सामान्यतः छिट्टै गतिमा हिँड्दा पनि ठ्याक्कै साढे दुई घण्टा लाग्यो । कोल्कीमै पुगेपछि बोराङ्खोलाबाट साढे दुई घण्टामा आइपुगेको बताउँदा सबैले छिटो हिँडेको भन्दा भने खुसी लाग्यो ।
फोनको समस्या
बोराङ्खोलामा मोबाइलको नेटवर्क लाग्दैन भनेर मलाई कसैले पनि समयमै सूचित गरेन । मस्र्याङ्दीदेखि पाँचभाइसम्मको उकालोमा नै निरिजना र रुबिना दिदीले घरमा फोन गरेर आइपुगेको जानकारी दिनुभयो । मैले भने पुग्नुपर्ने ठाउँमा नै पुगेपछि मात्र खबर गर्ने विचार गरेको थिएँ । तर दुर्भाग्य ! पाँचभाइबाट बस चढ्नेबित्तिकै मोबाइलको नेटवर्क गायब ! उषाजीहरूले हामी बस्ने ठाउँ कोल्कीमा भने नेटवर्क आउने कुराले मलाई विश्वस्त पार्न खोज्नुभो । म भने बोराङ्खोलामा न त मोबाइल, न त फोन, न त एफ्एम्को सुविधा भेट्दा नितान्त सम्पर्कविहीन भएँ । घरमा त्यसै दिन फोन गर्नुपर्ने भए पनि मसँग कुनै विकल्प थिएन । आनन्दले सुतेँ ।
“अब त टावर आयो नि सर !” भोलपिल्ट (१४ गते) बिहान झन्डै सात बज्नै लाग्दा उषाजीको यो कुराले मलाई खुसी तुल्यायो । मोबाइलले नेटवर्क देखाएपनि घरमा फोन लगाउन चार पटक प्रयास गर्नुप¥यो । बाले हिजो फोन नआएकोमा धेरै पिर गर्नुभएछ । आमाबा दुबैलाई आफ्नो मोबाइलमा सजिलै फोन नलाग्ने भएकाले फोन नगर्न, बरु मिलेका बखत आफैँ फोन गर्ने बताएँ । यसैअनुसार १५ गते बेलुका फोन गरेँ । १६ गते साँझ बाठमाडौँबाटै दिदीले फोन गरेकाले मैले फोन गरिरहनु आवश्यक रहेन । औपचारिक कार्यक्रम सकिएको दिन १८ गते बेलुका फोन गरेर आफू भोलिपल्ट बेलुका घर आउने जानकारी दिएँ ।
कोल्कीमा पनि कहाँ सजिलै फोन लाग्ने रहेछ र ? त्यसमाथि हाम्रो नमस्ते ! कुनैकुनै बेला म बसेकै ठाउँमा नेटवर्क लाग्थ्यो, कार्यक्रम भएको स्कुलमा भने शून्य । त्यसकारण एक हप्ताको बसाइँमा मैले जम्मा चार पटक मात्र फोन रिसिभ गर्न पाएँ, अनि तीन ओटा एस्एम्एस् । घरबाहेक कतै फोन गरिएन । साथीले बिहान पठाएका एस्एम्एस् म बेलुका पाउँथेँ भने मेरा प्रत्युत्तर उनीहरू भोलिपल्ट बिहान !
बाटोमा रुबिना दिदी मोबाइलबाट दैनिक फेसबुकमा अपडेट हुने कुरा सुनाउनुहुन्थ्यो । मआसकेका साथीहरूको जानकारीलाई आधार मानेर हामीले उहाँहरूलाई “फेसबुक त के फोन पनि चलाउन पाउनुहुन्न” भनेर जिस्काएका थियौँ । तर उहाँको ठाउँमा एन्सेलको नेटवर्क सजिलै उपलब्ध भएछ र फेसबुक पनि चलाउनुभएछ । निरिजना दिदीका गाउँतिर मोबाइल नलागे पनि ल्यान्डलाइन भएकाले घरको निरन्तर सम्पर्कमै हुनुभएछ । सबभन्दा बिचरामा त म पो परेँ त !
खानपिन र बसोबास
बोराङ्खोलामा पहिले नै बसिसकेको एक मान्छेलाई अर्को कोठामा सारेपछि मात्र मैले कोठा पाएँ । कोठाभित्र पसेर सामान थन्काउनेबित्तिकै मैले खानाबारे कुरा गर्नु उपयुक्त सम्झेँ । “उषाजी, खानाबारे कुरा गर्दा यो पनि भन्नुपर्ला कि, म माछा, मासु, अण्डा केही पनि खान्न ।” “हस्” भन्दै तल झर्नुभएकी उहाँ माथि चढ्दा भन्दै हुनुहुन्थ्यो, “सर्, यो त गुरुङ् बस्ती । राँगाको मासुबाहेक केही पाइन्न । चल्छ नि ?” “ओहो, उषाजी ! तपाईँ के बुझ्नुहुन्छ ?” अब म आफैँ तल झरेँ । होटलवाला दिदीले मासुको सट्टा दुधको व्यवस्था गरिदिने भइन् ।
अघिल्लो दिनको अनुभवले भोलिपल्ट १४ गते खानाको बारे आफै कुरा गर्न हौस्यायो । कोल्की पुगेको केही मिनेटमै हामी बस्ने स्थानीय होटलवाला दिदीलाई सोधेँ, “दिदी, हामीलाई खाना चाँहि के खुवाउनुहुन्छ नि ?” “त्यही त हो नि, दाल, भात, तरकारी । राँगाको मासु ।” “दिदी, म त माछा, मासु, अण्डा केही पनि खान्न है !” “अब के गरौँ त ? दाल, भात, तरकारी मात्र खानूस् ।” “हस् ।” भोलिपल्टदेखि आयोजक संस्थाका साथीहरूको आग्रहमा दाइले बिहानबिहान दुध ल्याइदिनुहुन्थ्यो । गाईभैसी पाले पनि दुधदही खाने चलन त्यति धेरै नभएकोमा मलाई अचम्म लाग्यो । खानाको गुणस्तरमा पनि चित्त नबुझेपनि मसँग अन्य विकल्प नै के थियो र ?
१४ गते साँझ मआसकेबाट राममाया थापामगर दिदी पनि आउनुभयो । तालिम हुने स्थान हिमालय मा.वि.की शिक्षिका शान्ता पौडेल पनि हामीसँगै हुनुहुन्थ्यो । अब हाम्रो टिममा चार जना भयौँ । बिहान मलाई दिइएको कोठामा दुई तथा उषाजीलाई दिइएको कोठामा एक ओच्छ्यान भएकाले साँझ फेरि कोठा साटासाट ग¥यौँ । यसरी साट्दा मैले पाएको कोठाको उचाइ कम थियो । कोठामा पस्नेबित्तिकै सिधै ओच्छ्यानमै पल्टिनुपथ्र्यो, किनकी उभिनका लागि न कुनै ठाउँ थियो, न त मेरो उचाइले नै दिन्थ्यो । बेलाबेलामा गफ गर्न उहाँहरूको कोठामा जान्थेँ ।
१४ गते नै साँझ राममाया दिदीको मुखबाट सुनेँ, “उषा ! हामी बस्ने घरमा त ट्वाइलेट नै छैन रे नि त !” “ला ! अब के गर्ने त ?” मेरा लागि यो कुरा आश्चर्यभन्दा पनि अत्यन्त उच्चस्तरकै अनपेक्षित सूचना थियो । “अँ, त्यो दाइले पल्लो घरमा भनिदिनुहुन्छ रे !”, उषाजीको यो उत्तरले पनि खासै सन्तुष्ट तुल्याएन — अब प्रत्येक बिहान उठ्नेबित्तिकै ट्वाइलेट खोज्न जानुपर्ने भो । अघिल्लो साँझ होटलवाला दाइले देखाइदिएको ट्वाइलेटमा १५ गते बिहान पुग्दा तालाबन्दी थियो । संयोगवश तालिमकै सहभागी एक बहिनीलाई भेटेँ र उनले आफ्नो घरको ट्वाइलेटसम्म पु¥याइन् । अब भोलि बिहान के गर्ने हो फेरि ? ..... भोलिपल्ट बिहान पनि देखाइएको ठाउँमा तालाबन्दी नै थियो । म केही पनि सरम नमानी हिजो गएको ठाउँमा गएँ । फर्किने बेला त्यस सहभागी बहिनीकी आमालाई भनेँ, “दिदी म बसेको ठाउँमा ट्वाइलेट रहेनछ । म त्यहाँ बसुन्जेल बिहानबिहान यहीँ आउँछु है !” “कति दिनसम्म ?”, उनको यो प्रतिप्रश्न पनि मेरा लागि अनपेक्षित नै थियो । तर भोलिपल्टदेखि भने पहिला दुई दिनमा बन्द रहेको ट्वाइलेट नै खुला भएकाले उक्त बहिनीको घरमा पुनः जानुपर्ने आवश्यकता नै रहेन ।
भाषाका कुरा
बोराङ्खोलामा बास बसेपछाडि कोल्की नपुगेसम्म उषाजीबाहेक अरू कसैको मुखबाट पनि मैले नेपाली भाषा सुनिन । हो, बाटामा भेटिनेहरू हामीलाई विभिन्न प्रश्न सोध्थे, गुरुङ् भाषामा, र उषाजी उत्तर दिनुहुन्थ्यो ।
१४ गते बिहान खाना खान तल झर्दा उषाजीका साथ अर्की एक महिला हुनुहुन्थ्यो । “सर, परिचय गरौँ”, उहाँले मलाई देख्नेबित्तिकै बताउनुभयो । मैले आफ्नो नाम, ठेगाना र आउनुको उद्देश्यबारे बताएपछि उहाँले भन्नुभयो, “म शान्ता पौडेल, यसै स्कुलमा पढाउँछु ।” मैले उहाँको अध्यापनको विषय सोध्दा उहाँले “English” भन्नुभयो । यस बेला दुई कारणले मेरो मन अलिकति हल्का भयो — पहिलो, मैले गैरगुरुङ् मातृभाषी मानिस भेटेँ, दोस्रो कारण, मेरो अध्ययनको भाषा अध्यापन गराउने साथी भेट्दा खुसी मानेँ ।
अचम्मको कुरा त के छ भने शान्ता म्याडम गुरुङ्को भन्दा राम्रोसँग गुरुङ् भाषा बोल्नुहुन्थ्यो । “मैले बिहानै कैसी खाएर आएको”, उहाँले नेपाली बोल्दा पनि गुरुङ् शब्द मिसाउनुभयो । उहाँ गुरुङ् बस्तीमा बसेको पाँच वर्षभन्दा बढी भयो रे, अनि नब्बे प्रतिशत गुरुङ् भाषा जान्नुहुन्छ रे । यसै कारण तालिम अवधिभर उहाँ मलाई गुरुङ् भाषा र लबजमा जिस्काइरहनुहुन्थ्यो । जे होस्, गुरुङ् भाषाका करिब दस शब्द त मैले पनि सिकेँ ।
तालिमको पहिलो दिन नै मैले सहभागी भाइबहिनीलाई तालिमको समयमा भने सकेसम्म नेपाली भाषा नै प्रयोग गर्न आग्रह गरेँ । जम्मा ३४ जना सहभागीमध्ये पाँच जनाबाहेक सबै गुरुङ् नै थिए । प्रवचन तथा लेखाइ–केन्द्रित क्रियाकलापमा त उनीहरूले नेपाली भाषा नै प्रयोग गरे । तर समूह छलफल (Group Work) र भूमिका निर्वाह (Role Play) का क्रियाकलापमा हामीले उनीहरूलाई गुरुङ् भाषा प्रयोग गर्नबाट रोक्न सकेनौँ । समूह छलफलको क्रममा उनीहरू गुरुङ् भाषामै छलफल गर्थे, अनि एक जनाले ती सबैलाई नेपाली भाषामा अनुवाद गरेर लेख्थ्यो । भूमिका निर्वाहमा त एउटा समूहले एक दिन पूर्णतः गुरुङ् भाषा प्रयोग ग¥यो ।
मलाई गाह्रो त्यति बेला पथ्र्यो, जब म बाटोमा हिँड्दा अलि बढ्ता उमेरका मानसिहरू मसँग गुरुङ् भाषामै विभिन्न प्रश्न गर्थे । मसँग चुपचाप आफ्नो बाटो हिँड्नुबाहेक अन्य विकल्प थिएन ।
तालिम र सहभागी
पाँच दिने तालिमको पहिलो दिन निर्धारित समयभन्दा अलि ढिला सुरु भयो । पहिलो दिन सहभागीहरू अलि निष्क्रिय देखिन्थे । दोस्रो दिनबाट उनीहरूको सक्रियता क्रमशः बढ्दै थियो । किशोरकिशोरीहरूको भिडमा विषय—विकेन्द्रित हल्लाहरू सामान्य नै भइहाले । यद्यपि मैले सकेसम्म प्रत्येक सत्र (Session) लाई आकर्षक र चाखलाग्दो बनाउने प्रयत्न गरेँ ।
सहभागीहरूको एउटा पक्ष मेरा लागि अनौठो थियो । सहरी क्षेत्रतिर बोल्न नलजाउने बालबालिकाहरू पनि नाच्न र गाउन लजाउन सक्छन् । मेरा सहभागीहरू सबै जुनसुकै समयमा पनि नाच्न र गाउन तयार हुन्थे । एउटा प्रश्न दस पटक सोध्दा पनि उत्तर नदिने एक जना बहिनी नाच्न गरिएको पहिलो आग्रहमै तम्तयार हुँदा मलाई अचम्म लाग्यो । त्यहाँका सबै भाइबहिनीमा “मैले नाच्न र गाउन जान्नुपर्छ र त्यो प्रतिभा देखाउनुपर्छ” भन्ने भावना थियो । त्यसैले त मनोरञ्जनका लागि छुट्याइएको समयमा म चुप लागिदिए पुग्थ्यो । उनीहरू नै को नाच्ने र को गाउने भन्ने मिलाइहाल्थे । नाचगान कुनै दिन पनि छुटेन । बेलाबेला राममाया दिदी, शान्तिा म्याडम र उषाजीले नै आफ्ना गीत तथा कविता प्रस्तुत गर्नुहुन्थ्यो । भाइबहिनीलाई पनि उहाँहरू निकै उत्प्रेरणा दिनुहुन्थ्यो ।
अधिकांश सहभागीहरूले समूह छलफलमा सक्रियता देखाउँथे । यसबाहेक विभिन्न खेलहरू खेल्दा उनीहरू बढी रमाएको देखिन्थ्यो । सहभागीहरूले प्रस्तुत गर्ने समूह कार्यको निष्कर्ष र भूमिका अभिनयले मैले सिकाउन खोजेका कुरा बुझेजस्तो लाग्थ्यो । प्रत्येक दिनको सुरुवातमा म अघिल्लो दिनको विषय पुनरावलोकन गराउन दस ओटा छोटा प्रश्न गर्थेँ ।
तालिमको सुरुवातका दिन अलिकति गैरजिम्मेवार र कम गम्भिर देखिएका भाइबहिनीहरू अन्तिम दिनमा पुग्दा अलिकति बढी जिम्मेवार, सचेत र गम्भिर देखिएका थिए । दुई जना भाइले त अन्तिम दिन मलाई “तपाईँले सिकाएका कुराले मेरो म मन नै छोयो” भन्थे । समाप्तिमा सल्लाहसुझाव लिँदा धेरैले तालिम उपलब्धिमूलक भएको बताए ।
तालिमको पहिलो दिन म बनाइएको समयतालिकाभन्दा अलि पछाडि थिएँ । दा्स्रो र तेस्रो दिन समयतालिकाअनुसारै काम भयो । चौथो दिन मैले एउटा क्रियाकलाप नै हटाएर अलिकति अगाडि बढेँ, किनभने पाँचौ दिन हामीले छिट्टै सक्नु थियो ।
प्रत्येक दिन हामी — उषाजी, शान्ता म्याडम, राममाया दिदी र म — तालिम कस्तो भयो र अब के गर्दा झन् राम्रो हुन्छ भन्ने विषयमा छलफल गथ्र्यौँ ।
बिदाइ
पाँचौ दिन स्कुलका बिहानी कोचिङ् कक्षाहरू सकेर खाना खान आउँदा सहभागीहरू माला लिएर आएका थिए । हामीले पहिलो दिन नै बनाएका ‘गोप्य साथी’लाई आफ्नै हातले बनाएको उपहार दिनुपर्ने थियो । “ती के गोप्य साथीलाई दिने गिफ्ट हुन् ?”, मैले उषाजीलाई सोधेँ । “होइन होला सर !” “किन त ती ?” “हेर्दै जानूस् न । भरे थाहा भइहाल्छ नि ।” पछि बुझ्दै जाँदा सहभागीहरूले हाम्रो बिदाइका लागि ती माला ल्याएका रहेछन् ।
तालिमकै विषयवस्तुका क्षेत्रमा मैले पाँचौ दिनलाई एउटा समूह कार्य मात्र बाँकी राखेको थिएँ । सुरु हुनेबित्तिकै अघिल्लो दिनको पुनरावलोकन गरेपछि मैले समूह विभाजन गराएँ । तर सहभागीहरूले समूह कार्यमा हिजोअस्तिको जस्तो जाँगर र उत्सुकता देखाएनन् । किन त ? अधिकांश गोप्य साथीलाई दिने उपहारलाई रङ्गरोगन गर्न व्यस्त थिए । कोही भने सकारात्मक खाममा आफ्ना साथी र हामीलाई सकारात्मक पक्ष र सुझाव समेटिएको कमेन्ट गर्न व्यस्त थिए । प्रायः सबैको अनुहार हिजोअस्तिको भन्दा गम्भिर र सोचमग्न देखिन्थ्यो । त्यसैले सबै समूहले कार्य पूरा गर्न सकेनन् । एउटा समूहमा त सबै सहभागीहरूले नगर्ने भने । मैले पनि अन्तिम दिन सबै बिदाइको मुडमा भएकाले उनीहरूको भावनालाई चोट पुग्ने डरले केही भनिनँ ।
सामूहिक कार्यको प्रस्तुतिपछि पहिलो दिनदेखि सिकेका दस सीपको पुनरावलोकन गरियो । सुरुमा बताएका उद्देश्य पूरा भए–नभएको जाँचियो । सहभागीहरूको तर्फबाट फिडब्याक सङ्कलन गरियो । आयोजकका तर्फबाट राममाया दिदीले प्रत्येक बालक्लबलाई कार्ययोजना बनाउन लगाउनुभयो ।
सहभागीका तर्फबाट एक जना भाइ र एक जना बहिनीले आफ्नो भनाइ राखे । उनीहरूले तालिममा बताइएका सीप आफूलाई धेरै प्रयोगयुक्त लागेको बताए । मैले सबै सहभागीहरूलाई सिकेका कुरा व्यवहारमा उतार्न आग्रह गरेँ । साथै यस्तो मौका सबै बालबालिकाले नपाउने बताउँदै यस्तो महत्वपूर्ण अवसर पाएकोमा बधाइ दिएँ । उनीहरूका सकारात्मक खाममा मैले लामा–छोटा व्यक्तिगत कमेन्टहरू छोडिसकेको थिएँ । तिनमा विशेषतः मैले देखेका उनीहरूका राम्रा र सुधार्नुपर्ने पक्षहरू थिए । शान्ता म्याडमले अब आफूलाई विद्यार्थीहरूलाई अनुशासनको बारे सम्झाउन थप बाटो खुलेको बताउनुभयो । उहाँले जे भने पनि सारांशमा जीवनउपयोगी सीपको सारांश पनि आत्मअनुशासन नै भएकाले सिकेका कुरा व्यवहारमा उतार्न आग्रह गर्नुभयो । स्थानीय कोल्की गाउँ बालसंरक्षण समितिका अध्यक्ष धनबहादुर गुरुङ्ले पनि तालिम दिने संस्थालाई धन्यवाद दिँदै सिकेका कुरा व्यहारमा उतार्न भाइबहिनीलाई आग्रह गर्नुभयो ।
अब भाइबहिनीले नाचगान गरे । मलगायत आयोजक संस्थाका साथीहरूलाई अबिरको टिका र फूलका मालाहरू लगाइदिए । फोटाहरू खिचिए । हाँसो र दुख सँगसँगै साटासाट गरिए । एकआपसलाई धन्यवाद दिइए । ‘फेरि भेट होओस्’का कामना गरिए । कहिल्यै नबिर्सने प्रतिबद्धताहरू जनाइए । बिदाइका “बाइबाइ” र “फेरि भेटौँला”का शब्दहरू वाचन गरिए । मायापूर्ण भावमा हातहरू हल्लाइए । मुस्कानहरू साटिए । यी त देखिएका कुरा भए । अझ नदेखिने मनले केके महसुस गरे होलान्, म कसरी लेख्न सक्छु ???
केही बहिनीहरूले आफू मङ्सिरमा काठमाडौँ भ्रमणमा आउने र त्यति बेला मलाई भेट्ने बताए । मैले कथंकदाचिद् लमजुङ् आएमा कोल्की आउने र आफ्ना भाइबहिनीलाई भेट्ने प्रतिबद्धता पहिले नै जनाइसकेको थिएँ । धेरै भाइबहिनीले मेरो फोन नम्बर मागे, अनि फोन गर्ने कुरा बताए ।
पाँच दिनसम्म सँगै सिकेका, सँगै सिकाएका, सँगै खेलेका, सँगै नाचेका, सँगै गाएका, सँगै रिसाएका, सँगै हल्ला गरेका, सँगै झगडा गरेका हामी अब छुट्टिसकेका थियौँ ।
बिदाइपछिको यात्रा
त्यसपछि हामी होटलवाला दिदीसँग बिदाबादी भएर गौडासम्मको यात्रा पूरा गर्ने योजनामा थियौँ । बाटोमा हिमालय मा.वि.का व्यस्थापन समितिका अध्यक्षसँग भेट भयो । उहाँले पनि हामीलाई धन्यवाद र यात्राका लागि शुभकामना दिँदै स्कुलले अपेक्षित सहयोग गर्न नसकेको भए क्षमा माग्नुभयो । मैले स्ुकलका तर्फबाट शान्ता म्याडमको उपस्थिति रहेको र उहाँबाट पर्याप्त सहयोग मिलेको बताएँ ।
पहिलो भेटमै मेरो मनलाई हल्का बनाउने शान्ता म्याडमसँग पनि बिदा हुनुपर्ने बेला भयो । यद्यपि उहाँले पनि बेलाबेला एस्एम्एस् र फोनमार्फत् सम्पर्क गर्ने बताउँदै मलाई पनि त्यसका लागि आग्रह गर्नुभयो । उहाँले मलाई भाइका रूपमा सधै सम्झिरहने बताउँदा म खुसी भएँ ।
अब दिउँसोको करिब ४ः३० बजेतिर हामी तीन जना — म, उषाजी र राममाया दिदीले गौडातर्फको आफ्नो यात्रा सुरु ग¥यौँ । गौडा जाने बाटो तेर्सो नै थियो, त्यसकारण अलि सजिलो थियो । बीचमा वनको क्षेत्र पार गर्नुपर्नेरहेछ । बाटामा जुकाले टोकेर हैरान ! एकलाई लागेको जुका अर्काले निकालिदिदै हामी बाटो लाग्यौँ । बाटाभरि राममाया दिदीका मिठा गीत सुनिए । हाम्रा नियमित गफगाफ त किन रोकिन्थे र ? फोटोप्रति अत्यन्त सौखिन उषाजीको इच्छा पूरा गर्न बाटोभरि फोटो खिच्दै आउँदा गौडा आइपुग्दा क्यामराको ब्याट्री नै सकिइसकेको थियो । फोटोका लागि रोकिदै आएकाले हामीलाई तुलनात्मक छोटो र सजिलो बाटो पूरा गर्न पनि करिब तीन घण्टा लाग्यो । बाटैदेखि राममाया दिदीले गौडाको होटलवाला दाइलाई फोन गरेर खाना र बसोबासका लागि हामी आउने जानकारी गराइसक्नुभएकाले पनि हामीले हतार गरेनौँ ।
साढे सात बजे होटल पुगेर कोठामा पसेपछि जुत्ता खोल्दा पो थाहा भयो — मलाई त जुकाले भसक्कै पारेछ । देब्रे खुट्टाभरि रगतैरगत !
गौडाको होटल कोल्कीको भन्दा अलि “प्रोफेसनल” देखिन्थ्यो । मलाई दिइएको कोठमा पाँच ओटा ओच्छ्यान लहरै मिलाएर राखिएका थिए । धारा र ट्वाइलेट पनि सँगै थिए । कोल्कीमा भर्खरै जडित सोलारमा मोबाइल चार्ज गर्ने सुविधा थिएन । यहाँ जलविद्युत्ले झिलीमिली थियो । खानाको गुणस्तर पनि अलि राम्रै पाइयो । मोबाइलको नेटवर्क सजिलै उपलब्ध भएकाले यही मौकामा घरमा फोन गरेर कार्यक्रम सफलतापूर्वक सम्पन्न भएको र आफू भोलि घर आउने जानकारी गराएँ ।
भोलिपल्ट बिहान करिब ७ः१५ बजेतिर हामीले होटेल छोड्यौँ । हिँडाइको करिब १५ मिनेटपछि नै राममाया दिदी आफ्नो घरतर्फ लाग्नुभो । उहाँसँग पनि बिदाइको दुःख र हाँसो एकसाथ साटासाट गरियो । ओरालो बाटोको निरन्तर यात्रामा अब पहिलो दिनजस्तै उषाजी र ममात्र थियौँ । ओरालोको यात्रा उकालोजस्तो कठिन नहुने मेरो सोचाइ पुनः फेल खायो । ओरालो हिँड्नु पनि उकालोभन्दा कम कठिन होइनरहेछ । करिब आधा घण्टाको तेर्सो बाटोबाहेक अधिकांश ओरालो बाटोमा हामी एक पटक पनि थकाइ मार्नकै लागि भनेर झोला बिसाएर रोकिएनौँ । फोटो खिच्न भने ठाउँठाउँमा धेरै पटक नै रोकियौँ । बाटामा भेटिएका ठुल्ठुला धारा, खोलानाला र चौताराले मलाई लोभ्याए ।
करिब साढे दस बजे हामी आयोजक मआसकेको कार्यालय, भोटेओडार आइपुग्यौँ । विश्रामबिनाको झन्डै सबा तीन घण्टाको हिँडाइले भोक र थकाइ जगाएको मैले प्रष्टसँग महसुस गरिसकेको थिएँ । कार्यालयमा पुगेपछि हामी गौडादेखि भोटेओडारसम्म तीन घण्टामा आइपुगेको बताउँदा कार्यालयका साथीहरू छक्क परेँ । यसले हामीलाई भने खुसी नै बनायो । उहाँहरूका अनुसार यो सामान्यतः पाँच घण्टाको बाटो रे ! हामीले त साँच्चै नै पो हिँडेछौँ त हो ।
छ दिनअगाडि पाँचभाइदेखि बोराङ्खोलासम्मको कच्ची बाटोमा छुट्टिएका रुबिना र निरिजना दिदीलाई भेटेर तालिमको अनुभव आदानप्रदान गर्न म अत्यन्त उत्सुक थिएँ । हाम्रो अपेक्षा उहाँहरू हामीभन्दा पहिल्यै आइपुग्नुभयो होला भन्ने थियो । तर उहाँहरू करिब १२ बजेतिर मात्र कार्यालय आइपुग्नुभयो । एउटै टोलीमा एउटै उद्देश्यका लागि आए पनि छुट्टिएर बसेका हामी छ दिनपछि एकअर्कालाई भेट्दा निक्कै खुसी भयौँ । आयोजकहरूसँग तालिमको अनुभवबारे एक छिन कुरा भयो । खाना खायौँ । संयोग मिले फेरि भेट्ने वाचासहित हामी दिउँसो २ः३० बजे भोटेओडारबाट काठमाडौँका लागि माइक्रोबस चढ्यौँ । अब हामीले उषाजीलगायत मआसकेका सबै साथीहरू मात्र नभएर सिङ्गो लमजुङ्लाई नै बाइबाइ भन्यौँ । सबैसँग पुनः भेट्ने वाचा त छँदै नै थियो ।
माइक्रोबसमा पनि तालिम अवधिभर भएका रमाइला–नरमाइला अनुभव आदानप्रदान भए । निरिजना दिदी अलिक धेरै नै थकित देखिनुभएकाले खासै धेरै कुराकानी भने भएन । हामी करिब बेलुकाको ७ः३० बजे कलङ्की आइपुग्यौँ । निरिजना र रुबिना दिदी यहीँबाट आआफ्नो घरतर्फ लाग्नुभयो । म भने सोही माइक्रोबसमा नयाँ बसपार्कसम्म आएँ । करिब ८ः१५ बजे म घर आइपुग्दा आमाबा, दिदीहरू र भान्जाभान्जीको न्यानो स्वागत पाएँ ।
प्रतिक्रिया
फर्किएको दुई–तीन दिन पछिसम्म पनि “भ्रमण कस्तो भयो ?” भन्ने प्रश्न आइरह्यो । मैले सबैलाई ‘रमाइलो र दुःखमिश्रित’ तथा ‘स्मरणीय’ रहेको प्रतिक्रिया दिएँ । एक जना दाइले आफूले सात दिनपछि बुधबार (१९ गते) मात्र गाडी देखेको कुरा बताउँदा “नेपाल भनेको काठमाडौँ मात्र हो कि क्या हो त भाइ ? वास्तविक नेपाल त त्यो पो हो त !” मैले हाँसेर स्वीकार गरेँ । केही दिनपछि एक साथीलाई पनि मेरो हिँडाइबारे बताउँदा “त्यो दुःखलाई त तिमीले adventure का रूपमा पो लिनुप¥यो त !” भन्यो । त्यसलाई पनि हाँसेर स्विकारेँ ।
सँगै लमजुङ् जानुभएकी निरिजना दिदीले फर्केपछि फेसबुकमा लेख्नुभएको छ, “नेपाल हेर्न काठमाडौँ होइन, तिमी लमजुङ जाऊ । पाखापर्वत हेर्न चाहान्छौ भने चार घण्टा हिँडेर दिवाकरजस्तै कोल्की जाऊ । हाहाहा ... ।” यो स्ट्याटस्ले पनि मलाई राम्रै फिडब्याक दिएजस्तो लाग्यो ।
फर्किएको भोलिपल्ट कि पर्सिपल्ट बिहान घरमा खाना खाने बेला आमाबाले “लमजुङ्मा के खायो होला ?” भन्ने प्रश्न गर्नुभयो । घरमै त कुनै पनि खानामा चित्त नबुझाउने म एक–एक हप्ता त्यस्तो ठाउँमा बसेर आएको थिएँ । खानपिनबारे बताएपछि बाले भन्नुभो, “अब तँ लमजुङ् मात्र होइन, अझ दुर्गम ठाउँमा जा । कर्णाली जा । अनि थाहा पाउँछस् जीवनको दुःख भनेको के हो !”
“भाइले त फलफूलको अनुहार पनि देखन पाउनुभएन रे नि, है !” लमजुङ्बाट फर्किएको दुई–तीन दिनपछि एक जना दिदीले अनलाइन कुराकानीमा भन्नुभयो । मलाई लाग्दै थियो कि ती दिदीलाई म लमजुङ् गएको कुरा नै थाहा छैन । तर यहाँ त कुरा निकै अगाडि बढेर के खाएँ र के खान पाइँन भन्नेसम्म पनि सबैलाई थाहा भइसकेछ बा ! तर, दुःखको कुरा, सफलताको भन्दा समस्याको समाचार अगाडि पुग्न भ्याएछ उहाँसँग पनि !
फर्किएको भोलिपल्ट बेलुका एक जना सहभागी भाइले फोन ग¥यो । कुरा सकिने बेला उसले सोध्यो, “सर, हामीलाई केही भन्नु छ कि ?” म अलमल्लमा परेँ, मैले भन्नुपर्ने कुरा पाँच दिनमा भनिसकेको थिएँ, के नै बाँकी छ र ? अर्कातर्फ, यदि मैले पुनः उनीहरूलाई भेटेँ भने भन्नुपर्ने कुरा धेरै भइसके, सबै कुरा फोनमै भन्नु कहाँ सम्भव छ र ? ‘धेरै भन्नु छ, तर केही भन्नु छैन’ आशयको उत्तर दिएँ । त्यसपछि केही भाइबहिनीले फोन गरे । बिचरा भाइबहिनीहरू — ल्यान्डलाइन फोन छैन, मोबाइलको नेटवर्कको हालत त्यस्तो छ । र पनि, फोन गरिरहन्छन् । शान्ता म्याडम र उषाजीसँग प्र.ायशः एस्एम्एस् (र कहिलेकाँही फोन) आदानप्रदान भइरहन्छ । उहाँहरूमार्फत् भाइबहिनीलाई सम्झना पठाइरहन्छु ।
केलेजमा एक हप्ता नहुँदा छाडेर गएको एउटा कार्यमा थप दुई ओटा जोडिइसकेछन् । एउटा त अझै पनि सुरु गर्न सकिएको छैन । परीक्षा नजिकै छ । म कहिले पूरा गर्छु होला त्यो काम ?
जे भए पनि, लमजुङ्को एक हप्ते बसाइमा जति नै समस्या भए पनि अत्यन्त रमाइलो, उत्साहजनक, अविस्मरणीय र सफल रह्यो । समस्या नै नआए त समाधानको लागि कसले पहल गर्छ त ? अनि समस्याबिना विकास र प्रगति पनि समभव छैन नि । हामीले समस्याबाट डराउने होइन, जुधेर अगाडि पो बढ्ने हो त । हाम्रो जीवनको यात्रा पनि मैले लमजुङ्मा गरेको अनुभवजस्तै त हो नि ! हाम्रा अगाडि समस्या आउँछन्, तर हामीले रमाइलोका रूपमा लिन सक्नुपर्छ । हामीले सिक्ने–सिकाउने जीवनोपयोगी सीपको मुख्य सन्देश नै त्यही त हो, कि कसो त ?
“दिवाकर, तिमी हाम्रो यात्राको संस्मरण लेख है !”, यात्राको पहिलो दिन नै मलाई रुबिना दिदीले एउटा महत्वपूर्ण जिम्मेवारी दिनुभएको छ । अर्कातर्फ मैले पढेको छु, "A thing DONE has no real existence…once it is done, its existence is finished. A thing MADE…exists until it decays or is destroyed. Once it is finished, its existence begins…Fact, finally, has no real existence, while fiction may last for centuries…Fact, in order to survive, must become fiction." ['Fiction, Fact and Truth', The Elements of Fiction, Elements of Literature]
यी दुई कारणहरूले गर्दा मैले आज लेख्नु छ । साँच्चै नै मैले आज यो लेखिँन भने यो त्यत्तिकै मर्छ, हराएर जान्छ — म बिर्सन्छु । आज मैले लेखेर राखेँ भने जहिले यो पढिन्छ, त्यति बेला याद हुनछ । अनि मैले यसलाई सधै अविस्मरणीय बनाउनु छ ।
तर, न त यो यात्रा संस्मरणजस्तो व्याख्यात्मक छ, न त fiction बनाउन चाहिने colour भरिएको छ । यो रुबिना दिदीले भनेजस्तो संस्मरण नहुन पनि सक्छ, fiction पनि होइन यो । यद्यपि, म यो लेख्दै छु किनकी यसले मेरा जीवनका सात दिनहरूलाई अविस्मरणीय बनाउँछ । अरू कसैका लागि नभएपनि, म त कमसेकम सम्झिनेछु ती दिनहरू ... ।
पृष्ठभूमि
गत साउनको १३देखि १९ गतेसम्म म लमजुङ्को एक हप्ते भ्रमणमा थिएँ । काठमाडौँबाट प्रस्थानको अघिल्लो दिन मात्र मैले यसको योजना थाहा पाएको थिएँ । एउटा महत्वपूर्ण अवसरका लागि आएको निमन्त्रण टार्न नसकेर मैले धेरै हतारमा निर्णय गर्नुपरेको थियो । आफैले त पर्याप्त तयारी गर्न नपाएको अवस्थामा मैले आफ्ना अत्यन्त निकट साथीहरूलाई पनि यसबारे खबर गर्न भ्याउने समय नै थिएन । साउन १३ गते बिहान ५ बजेअगाडि नै घरबाट निस्कनुअगाडि फेसबुकको वालमा लेखिदिएको सन्देशले धेरै साथीहरूलाई अचम्मित तुल्याएछ — फर्केर आएपछि फेसबुक खोलेर हेर्दा आएका कमेन्ट देखेपछि म आफैँ दङ्ग परेँ ।
तयारी
साउनको सुरुवातदेखि नै म समयको दबाबमा थिएँ । पत्रकारिताको एउटा पत्रअन्तर्गत मैले अमेरिकाको प्रेस इतिहासबारे एउटा लामै लेख लेख्नु थियो । यसको अन्तिम म्याद (Deadline) साउन १५ थियो । म भने साउन १३भित्रै यसलाई पूरा गर्छु भनेर साउन १२ गते घरमै अध्ययन र लेखनमा व्यस्त थिएँ । दिउँसो १२ः२० बजे एउटा फोन आयो । मैले आजसम्म पनि प्रत्यक्ष कुराकानी नगरेको तर नाममार्फत् धेरै चिनेकी सुशीला दिदीले कन्सोर्टियम (बालक्लबका लागि कार्यरत संस्थाहरूको साझा सञ्जाल)बाट फोन गर्नुभएको थियो । “दिवाकर भाइ, मैले तपाईँलाई life skills training का लागि कतै पठाएँ भने जान सक्नुहुनछ ?” उहाँको यो प्रश्नको उत्तर मैले दिनै सकिनँ किनकी उहाँले तालिम लिन कि दिन बोलाउनुभएको हो थाहा हुनै सकेन । अर्कातर्फ, न मिति, समय र स्थानको नै जानकारी भयो । कुरा गर्दै जाँदा उहाँले लमजुङ्को कुनै गाउँमा रहेका बालक्लबका सदस्यहरूलाई जीवनोपयोगी सीप तालिम दिन जानुपर्ने कुरा बताउनुभयो । “तपाईँ जाने हो भने भोलि नै हिँड्नुपर्छ । त्यसकारण मलाई तत्काल निर्णय दिनूस् ।” मैले उहाँसँग निर्णय गर्नका लागि एक घण्टा समय मागेँ, अनि दस मिनेटमा निर्णय गरेर सकारात्मक उत्तर दिएँ । त्यसपछि उहाँले हातेमालो सञ्चारकी निरिजना भट्टसँग सम्पर्क गरेर यात्राको थप योजना बनाउन आग्रह गर्नुभयो । पछि निरिजना दिदीसँग फोनमार्फत् दिउँसो ३ बजे हातेमालोमा भेट्ने सहमति भयो ।
“दिवाकर, तिमी त चार घण्टा हिँडुनुपर्छ रे !” निर्धारित समयभन्दा केही ढिला पुगेको मलाई नाटक गरेको धेरै अनुभव भएकी निरिजना दिदीले हाउभाउ र भावभङ्गिमासहित बताउनुभयो । यसले मेरो मनमा कताकता डर र कताकता उत्साह थप्यो । मभन्दा पहिल्यै हातेमालो बालक्लबकै पुर्वसदस्य रेडियोकर्मी रुबिना श्रेष्ठ आइसक्नुभएको थियो । हामीले हतारहतार पाँच दिनका लागि तालिमको योजना बनायौँ । बल्ल मलाई कुरा प्रष्ट हुँदै थियो कि हामी तीन जना लमजुङ्का तीन छुट्टाछुट्टै गाउँमा जानेछौँ । त्यसमा पनि म जाने ठाउँ अलि बढी दुर्गम र टाढा छ रे । उहाँहरू जत्ति हिँड्नुहुन्छ, म त्यसको दोब्बर हिँड्नुपर्छ रे । “ठिकै छ, हिँडौला” मैले यसलाई सहज स्विकारेँ । पाँच दिनको पूर्ण योजना बनाइनसक्दै म हातेमालोबाट निस्किएँ, बाँकी काम दुई दिदीहरूले पूरा गर्नुभयो । यसअछि हामी तिनै जनाले भोलि बिहान ६ बजे कलङ्की चोकमा भेट्ने सहमति गरिसकेका छौँ ।
हतारहतारमै निर्णय गरेर तयारी सुरु गरिसके पनि मैले आमाबासँग अनुमति मागेको थिइँन, न त सूचना नै दिएको थिएँ । विशेष कामले आमाबा त्यस दिन मामाघर जानुभएको थियो । बेलुका बा फर्कनुभयो, आमा भने उतै बस्नुभयो । बेलुका बालाई भोलि म जाने कुरा बताउँदा स्वीकृति त जनाउनुभयो, तर तयारीका लागि समय नभएकोमा उहाँको पनि चित्त दुखाइ थियो । “सबै आलाकाँचा रहेछौँ, ठुला मान्छे कोही छैन । राम्रोसँग जानू”, उहाँ भन्दै हुनुहुन्थ्यो । आमासँग फोनमार्फत् कुरा गरेँ ।
साउन १३ गते बिहान ६ बजे कलङ्की पुग्ने सहमति भए पनि म अलि छिटै पुगेछु । हामी तिनै जना करिब ६ः१५मा जम्मा भइसकेका थियौँ । हामीले कलङ्कीदेखि नै लमजुङ्, बेसीसहरसम्म जाने माइक्रोबस सजिलै पाइने सूचना पाएका थियोँ । त्यसैअनुरूप हामी सोधखोजमा लाग्यौँ । पछि हामीले यहाँबाट बस पाउन गाह्रो हुने निष्कर्ष निकाल्यौँ, र नयाँ बसपार्कतर्फ लाग्यौँ । नयाँ बसपार्कबाट करिब ७ः४५ बजे हाम्रो बसले गति लिन सुरु ग¥यो ।
कलङ्कीदेखि नै सुरु हुने काठमाडौँ र धादिङ्का केही जामहरू छिचोल्दै हामी करिब दिउँसो ३ बजे तनहुँ जिल्लाको बाइसजङ्घार भन्ने ठाउँमा पुग्यौँ । हामीलाई त्यहाँ तालिमको आयोजक संस्था महिला आपसी सहयोग केन्द्र (मआसके)का प्रतिनिधिहरू कुरेर बस्नुभएको थियो । उहाँहरू चार जना र हामी तीन जना गरी अब सात जना भयौँ । करिब १०—१५ मिनेट ओरालो हिँडेपछि मस्र्याङ्दीको झोलुङ्गे पुल तरेर हामी लमजुङ् जिल्ला प्रवेश ग¥यौँ । पुल तर्नेबित्तिकै ठाडो उकालो सुरु भयो । करिब २०—२५ मिनेट उकालो चढेपछि हामी धमिलीकुवा गाविसको पाँचभाइ भन्ने स्थानमा पुग्यौँ । यहाँबाट अब हामी कच्ची बाटोमा बसयात्रा गर्नेछौँ ।
राम नाम जप्दै
हुन त मलाई ग्रामीण क्षेत्रको कच्ची सडकमा बसयात्रा गरेको अनुभव नभएको होइन । तर पनि बसमा चढ्नेबित्तिकै मैले फरक अनुभव गरेको थिएँ । बसका पछाडिका सिटहरू खालि भए पनि त्यहाँसम्म जाने बाटो नै थिएन ! पछाडि जाने बाटोमा बोरामाथि बोरा राखिएका थिए । बस हिँड्ने बेला सबै सिट भरिए, बाँकी मानिस तिनै बोरामाथि बसे, अनि केही छतमा पनि । केही पर पुगेपछि मसँग काठमाडौँदेखि जानुभएका रुबिना र निरिजना दिदीहरू झर्नुभयो, आयोजक संस्थाका साथीहरूका साथ । अब हाम्रो टिमका म र उषा गुरुङ् (मआसकेकी प्रतिनिध) मात्र सँगै छौँ । केही पर पुगेपछि एउटा उकालो आयो । पानी परिरहेकै थियो । बस रोकियो । कसैले गाडी अगाडि बढ्न नसक्ने कुरा गरे, कसैले जसरी भए पनि जाने बताए । एक जना यात्रुले त मैप्रति लक्ष्यित गर्दै अब रातिसम्म हिँड्नुपर्ने कुरा बताए । मैले प्रत्युत्तरमा “म तयार छु” भन्ने जवाफ दिएँ । यत्तिकैमा केही युवाहरू बसबाट झरेर उक्त उकालोमा ढुङ्गा बिछ्याउन लागे । करिब दस मिनेट रोकिएपछि ड्राइभरले गाडी हाँक्ने निधो गरे । “ल सबै जना राम नाम जप्नोस् है ! के हुने हो ठेगान छैन” उनको यस्तो गम्भिर मजाकले सबैलाई हँसायो ।
अन्ततः मोटर माथि उक्लियो र ढुङ्गा छाप्न निस्केकाहरू सबै बसमा चढे । अनि त सबै मिलेर ड्राइभरको प्रशंसा गर्न पो लागे, “.............ले त कहिले पो फेल खाएको छ र !” त्यत्तिले मात्र नपुगेर अर्को ड्राइभरको खिल्ली उडाउन पनि उनीहरूले बाँकी राखेनन्, “फलानाले त बाँचुल्जेल पनि यो उकालोमा गाडी उकाल्न सक्दैन ।”
साँझको साढे ७ बज्नुभन्दा केही समयअघिमात्र हामी उक्त बसको अन्तिम स्टेसन भलायोखर्क गाविसको बोराङ्खोला पुग्यौँ । उषाजीले भन्नुभएको, वास्तवमा आज हामी कोल्कीसम्म पुग्नुपथ्र्यो रे । हामी नै काठमाडौँबाट ढिला आएकाले आज यहीँ बस्छौँ, अनि भोलि बिहानै कोल्कीतर्फ लाग्छौँ रे । हामीले बासस्थान खोज्यौँ । पहिलो प्रयासको असफलतापछि दोस्रो होटेलमा हामी बास बस्यौँ । म बसेको कोठमा जुनसुकै बेला पनि खोला बगेको आवाज आउँथ्यो । बेलुका पुगेको र बिहान सबेरै हिँडेकाले त्यो होटल र स्थानबारे मैले थप केही कुरा पनि थाहा पाइँन । तर पनि, उक्त होटेल सडकभन्दा केही तल रहेको र माथि सडकछेउमा एउटा ठुलो चौतारो रहेजस्तो लाग्छ ।
“हिँड्छु” भन्नु र हिँड्नुको फरक
भोलपल्ट बिहान ५ः३० बजे नै हामी निस्कियौँ । सुरुका ४५ मिनेटजति लमजुङ् र गोर्खाको विभाजक ऐतिहासिक चेपे नदीका किनारैकिनार तेर्सै हिँडियो । त्यसपछि भने दोभान भन्ने स्थानभन्दा केही तलबाट उकालो सुरु भयो । म आफूलाई पहिलेदेखि नै हिँड्नमा माहिर सोच्थेँ । आज भने मेरो परीक्षा हुँदै छ जस्तो लाग्यो । त्यसपछि निरन्तर आठ बजेसम्म उकालो बाटो हिँडियो । जम्माजम्मी तीन ठाउँमा हामी रोकियौँ । साढे दुई घण्टा हिँड्दा मेरा कपडा, कपडा लगाएर नुहाएजस्तै छपक्क भिजेका थिए पसिनाले । मैले आज बल्ल “म हिँड्न सक्छु” भन्नु र वास्तविक हिँड्नुमा कति फरक रहेछ भन्ने बुझेँ । साढे दुई घण्टाको बाटो हिँडेपछि अलिकति उचाइमा रहेको कोल्की भन्ने गाउँमा पुगियो ।
हुन त पहिले नै बताएजस्तै मलाई हिँडाइको दूरी र समयबारे सूचित गरिएको थियो । निरिजना दिदीका अनुसार चार घण्टा हिँड्नुपथ्र्यो । आयोजक मआसकेकी राधिका दिदीले भने डेढ–दुई घण्टा हिँडे पुग्ने बताउनुभएको थियो । तर, उषाजीका अनुसार त्यो कुरा मलाई आश्वस्त पार्न मात्र भनिएको थियो । हामीलाई सामान्यतः छिट्टै गतिमा हिँड्दा पनि ठ्याक्कै साढे दुई घण्टा लाग्यो । कोल्कीमै पुगेपछि बोराङ्खोलाबाट साढे दुई घण्टामा आइपुगेको बताउँदा सबैले छिटो हिँडेको भन्दा भने खुसी लाग्यो ।
फोनको समस्या
बोराङ्खोलामा मोबाइलको नेटवर्क लाग्दैन भनेर मलाई कसैले पनि समयमै सूचित गरेन । मस्र्याङ्दीदेखि पाँचभाइसम्मको उकालोमा नै निरिजना र रुबिना दिदीले घरमा फोन गरेर आइपुगेको जानकारी दिनुभयो । मैले भने पुग्नुपर्ने ठाउँमा नै पुगेपछि मात्र खबर गर्ने विचार गरेको थिएँ । तर दुर्भाग्य ! पाँचभाइबाट बस चढ्नेबित्तिकै मोबाइलको नेटवर्क गायब ! उषाजीहरूले हामी बस्ने ठाउँ कोल्कीमा भने नेटवर्क आउने कुराले मलाई विश्वस्त पार्न खोज्नुभो । म भने बोराङ्खोलामा न त मोबाइल, न त फोन, न त एफ्एम्को सुविधा भेट्दा नितान्त सम्पर्कविहीन भएँ । घरमा त्यसै दिन फोन गर्नुपर्ने भए पनि मसँग कुनै विकल्प थिएन । आनन्दले सुतेँ ।
“अब त टावर आयो नि सर !” भोलपिल्ट (१४ गते) बिहान झन्डै सात बज्नै लाग्दा उषाजीको यो कुराले मलाई खुसी तुल्यायो । मोबाइलले नेटवर्क देखाएपनि घरमा फोन लगाउन चार पटक प्रयास गर्नुप¥यो । बाले हिजो फोन नआएकोमा धेरै पिर गर्नुभएछ । आमाबा दुबैलाई आफ्नो मोबाइलमा सजिलै फोन नलाग्ने भएकाले फोन नगर्न, बरु मिलेका बखत आफैँ फोन गर्ने बताएँ । यसैअनुसार १५ गते बेलुका फोन गरेँ । १६ गते साँझ बाठमाडौँबाटै दिदीले फोन गरेकाले मैले फोन गरिरहनु आवश्यक रहेन । औपचारिक कार्यक्रम सकिएको दिन १८ गते बेलुका फोन गरेर आफू भोलिपल्ट बेलुका घर आउने जानकारी दिएँ ।
कोल्कीमा पनि कहाँ सजिलै फोन लाग्ने रहेछ र ? त्यसमाथि हाम्रो नमस्ते ! कुनैकुनै बेला म बसेकै ठाउँमा नेटवर्क लाग्थ्यो, कार्यक्रम भएको स्कुलमा भने शून्य । त्यसकारण एक हप्ताको बसाइँमा मैले जम्मा चार पटक मात्र फोन रिसिभ गर्न पाएँ, अनि तीन ओटा एस्एम्एस् । घरबाहेक कतै फोन गरिएन । साथीले बिहान पठाएका एस्एम्एस् म बेलुका पाउँथेँ भने मेरा प्रत्युत्तर उनीहरू भोलिपल्ट बिहान !
बाटोमा रुबिना दिदी मोबाइलबाट दैनिक फेसबुकमा अपडेट हुने कुरा सुनाउनुहुन्थ्यो । मआसकेका साथीहरूको जानकारीलाई आधार मानेर हामीले उहाँहरूलाई “फेसबुक त के फोन पनि चलाउन पाउनुहुन्न” भनेर जिस्काएका थियौँ । तर उहाँको ठाउँमा एन्सेलको नेटवर्क सजिलै उपलब्ध भएछ र फेसबुक पनि चलाउनुभएछ । निरिजना दिदीका गाउँतिर मोबाइल नलागे पनि ल्यान्डलाइन भएकाले घरको निरन्तर सम्पर्कमै हुनुभएछ । सबभन्दा बिचरामा त म पो परेँ त !
खानपिन र बसोबास
बोराङ्खोलामा पहिले नै बसिसकेको एक मान्छेलाई अर्को कोठामा सारेपछि मात्र मैले कोठा पाएँ । कोठाभित्र पसेर सामान थन्काउनेबित्तिकै मैले खानाबारे कुरा गर्नु उपयुक्त सम्झेँ । “उषाजी, खानाबारे कुरा गर्दा यो पनि भन्नुपर्ला कि, म माछा, मासु, अण्डा केही पनि खान्न ।” “हस्” भन्दै तल झर्नुभएकी उहाँ माथि चढ्दा भन्दै हुनुहुन्थ्यो, “सर्, यो त गुरुङ् बस्ती । राँगाको मासुबाहेक केही पाइन्न । चल्छ नि ?” “ओहो, उषाजी ! तपाईँ के बुझ्नुहुन्छ ?” अब म आफैँ तल झरेँ । होटलवाला दिदीले मासुको सट्टा दुधको व्यवस्था गरिदिने भइन् ।
अघिल्लो दिनको अनुभवले भोलिपल्ट १४ गते खानाको बारे आफै कुरा गर्न हौस्यायो । कोल्की पुगेको केही मिनेटमै हामी बस्ने स्थानीय होटलवाला दिदीलाई सोधेँ, “दिदी, हामीलाई खाना चाँहि के खुवाउनुहुन्छ नि ?” “त्यही त हो नि, दाल, भात, तरकारी । राँगाको मासु ।” “दिदी, म त माछा, मासु, अण्डा केही पनि खान्न है !” “अब के गरौँ त ? दाल, भात, तरकारी मात्र खानूस् ।” “हस् ।” भोलिपल्टदेखि आयोजक संस्थाका साथीहरूको आग्रहमा दाइले बिहानबिहान दुध ल्याइदिनुहुन्थ्यो । गाईभैसी पाले पनि दुधदही खाने चलन त्यति धेरै नभएकोमा मलाई अचम्म लाग्यो । खानाको गुणस्तरमा पनि चित्त नबुझेपनि मसँग अन्य विकल्प नै के थियो र ?
१४ गते साँझ मआसकेबाट राममाया थापामगर दिदी पनि आउनुभयो । तालिम हुने स्थान हिमालय मा.वि.की शिक्षिका शान्ता पौडेल पनि हामीसँगै हुनुहुन्थ्यो । अब हाम्रो टिममा चार जना भयौँ । बिहान मलाई दिइएको कोठामा दुई तथा उषाजीलाई दिइएको कोठामा एक ओच्छ्यान भएकाले साँझ फेरि कोठा साटासाट ग¥यौँ । यसरी साट्दा मैले पाएको कोठाको उचाइ कम थियो । कोठामा पस्नेबित्तिकै सिधै ओच्छ्यानमै पल्टिनुपथ्र्यो, किनकी उभिनका लागि न कुनै ठाउँ थियो, न त मेरो उचाइले नै दिन्थ्यो । बेलाबेलामा गफ गर्न उहाँहरूको कोठामा जान्थेँ ।
१४ गते नै साँझ राममाया दिदीको मुखबाट सुनेँ, “उषा ! हामी बस्ने घरमा त ट्वाइलेट नै छैन रे नि त !” “ला ! अब के गर्ने त ?” मेरा लागि यो कुरा आश्चर्यभन्दा पनि अत्यन्त उच्चस्तरकै अनपेक्षित सूचना थियो । “अँ, त्यो दाइले पल्लो घरमा भनिदिनुहुन्छ रे !”, उषाजीको यो उत्तरले पनि खासै सन्तुष्ट तुल्याएन — अब प्रत्येक बिहान उठ्नेबित्तिकै ट्वाइलेट खोज्न जानुपर्ने भो । अघिल्लो साँझ होटलवाला दाइले देखाइदिएको ट्वाइलेटमा १५ गते बिहान पुग्दा तालाबन्दी थियो । संयोगवश तालिमकै सहभागी एक बहिनीलाई भेटेँ र उनले आफ्नो घरको ट्वाइलेटसम्म पु¥याइन् । अब भोलि बिहान के गर्ने हो फेरि ? ..... भोलिपल्ट बिहान पनि देखाइएको ठाउँमा तालाबन्दी नै थियो । म केही पनि सरम नमानी हिजो गएको ठाउँमा गएँ । फर्किने बेला त्यस सहभागी बहिनीकी आमालाई भनेँ, “दिदी म बसेको ठाउँमा ट्वाइलेट रहेनछ । म त्यहाँ बसुन्जेल बिहानबिहान यहीँ आउँछु है !” “कति दिनसम्म ?”, उनको यो प्रतिप्रश्न पनि मेरा लागि अनपेक्षित नै थियो । तर भोलिपल्टदेखि भने पहिला दुई दिनमा बन्द रहेको ट्वाइलेट नै खुला भएकाले उक्त बहिनीको घरमा पुनः जानुपर्ने आवश्यकता नै रहेन ।
भाषाका कुरा
बोराङ्खोलामा बास बसेपछाडि कोल्की नपुगेसम्म उषाजीबाहेक अरू कसैको मुखबाट पनि मैले नेपाली भाषा सुनिन । हो, बाटामा भेटिनेहरू हामीलाई विभिन्न प्रश्न सोध्थे, गुरुङ् भाषामा, र उषाजी उत्तर दिनुहुन्थ्यो ।
१४ गते बिहान खाना खान तल झर्दा उषाजीका साथ अर्की एक महिला हुनुहुन्थ्यो । “सर, परिचय गरौँ”, उहाँले मलाई देख्नेबित्तिकै बताउनुभयो । मैले आफ्नो नाम, ठेगाना र आउनुको उद्देश्यबारे बताएपछि उहाँले भन्नुभयो, “म शान्ता पौडेल, यसै स्कुलमा पढाउँछु ।” मैले उहाँको अध्यापनको विषय सोध्दा उहाँले “English” भन्नुभयो । यस बेला दुई कारणले मेरो मन अलिकति हल्का भयो — पहिलो, मैले गैरगुरुङ् मातृभाषी मानिस भेटेँ, दोस्रो कारण, मेरो अध्ययनको भाषा अध्यापन गराउने साथी भेट्दा खुसी मानेँ ।
अचम्मको कुरा त के छ भने शान्ता म्याडम गुरुङ्को भन्दा राम्रोसँग गुरुङ् भाषा बोल्नुहुन्थ्यो । “मैले बिहानै कैसी खाएर आएको”, उहाँले नेपाली बोल्दा पनि गुरुङ् शब्द मिसाउनुभयो । उहाँ गुरुङ् बस्तीमा बसेको पाँच वर्षभन्दा बढी भयो रे, अनि नब्बे प्रतिशत गुरुङ् भाषा जान्नुहुन्छ रे । यसै कारण तालिम अवधिभर उहाँ मलाई गुरुङ् भाषा र लबजमा जिस्काइरहनुहुन्थ्यो । जे होस्, गुरुङ् भाषाका करिब दस शब्द त मैले पनि सिकेँ ।
तालिमको पहिलो दिन नै मैले सहभागी भाइबहिनीलाई तालिमको समयमा भने सकेसम्म नेपाली भाषा नै प्रयोग गर्न आग्रह गरेँ । जम्मा ३४ जना सहभागीमध्ये पाँच जनाबाहेक सबै गुरुङ् नै थिए । प्रवचन तथा लेखाइ–केन्द्रित क्रियाकलापमा त उनीहरूले नेपाली भाषा नै प्रयोग गरे । तर समूह छलफल (Group Work) र भूमिका निर्वाह (Role Play) का क्रियाकलापमा हामीले उनीहरूलाई गुरुङ् भाषा प्रयोग गर्नबाट रोक्न सकेनौँ । समूह छलफलको क्रममा उनीहरू गुरुङ् भाषामै छलफल गर्थे, अनि एक जनाले ती सबैलाई नेपाली भाषामा अनुवाद गरेर लेख्थ्यो । भूमिका निर्वाहमा त एउटा समूहले एक दिन पूर्णतः गुरुङ् भाषा प्रयोग ग¥यो ।
मलाई गाह्रो त्यति बेला पथ्र्यो, जब म बाटोमा हिँड्दा अलि बढ्ता उमेरका मानसिहरू मसँग गुरुङ् भाषामै विभिन्न प्रश्न गर्थे । मसँग चुपचाप आफ्नो बाटो हिँड्नुबाहेक अन्य विकल्प थिएन ।
तालिम र सहभागी
पाँच दिने तालिमको पहिलो दिन निर्धारित समयभन्दा अलि ढिला सुरु भयो । पहिलो दिन सहभागीहरू अलि निष्क्रिय देखिन्थे । दोस्रो दिनबाट उनीहरूको सक्रियता क्रमशः बढ्दै थियो । किशोरकिशोरीहरूको भिडमा विषय—विकेन्द्रित हल्लाहरू सामान्य नै भइहाले । यद्यपि मैले सकेसम्म प्रत्येक सत्र (Session) लाई आकर्षक र चाखलाग्दो बनाउने प्रयत्न गरेँ ।
सहभागीहरूको एउटा पक्ष मेरा लागि अनौठो थियो । सहरी क्षेत्रतिर बोल्न नलजाउने बालबालिकाहरू पनि नाच्न र गाउन लजाउन सक्छन् । मेरा सहभागीहरू सबै जुनसुकै समयमा पनि नाच्न र गाउन तयार हुन्थे । एउटा प्रश्न दस पटक सोध्दा पनि उत्तर नदिने एक जना बहिनी नाच्न गरिएको पहिलो आग्रहमै तम्तयार हुँदा मलाई अचम्म लाग्यो । त्यहाँका सबै भाइबहिनीमा “मैले नाच्न र गाउन जान्नुपर्छ र त्यो प्रतिभा देखाउनुपर्छ” भन्ने भावना थियो । त्यसैले त मनोरञ्जनका लागि छुट्याइएको समयमा म चुप लागिदिए पुग्थ्यो । उनीहरू नै को नाच्ने र को गाउने भन्ने मिलाइहाल्थे । नाचगान कुनै दिन पनि छुटेन । बेलाबेला राममाया दिदी, शान्तिा म्याडम र उषाजीले नै आफ्ना गीत तथा कविता प्रस्तुत गर्नुहुन्थ्यो । भाइबहिनीलाई पनि उहाँहरू निकै उत्प्रेरणा दिनुहुन्थ्यो ।
अधिकांश सहभागीहरूले समूह छलफलमा सक्रियता देखाउँथे । यसबाहेक विभिन्न खेलहरू खेल्दा उनीहरू बढी रमाएको देखिन्थ्यो । सहभागीहरूले प्रस्तुत गर्ने समूह कार्यको निष्कर्ष र भूमिका अभिनयले मैले सिकाउन खोजेका कुरा बुझेजस्तो लाग्थ्यो । प्रत्येक दिनको सुरुवातमा म अघिल्लो दिनको विषय पुनरावलोकन गराउन दस ओटा छोटा प्रश्न गर्थेँ ।
तालिमको सुरुवातका दिन अलिकति गैरजिम्मेवार र कम गम्भिर देखिएका भाइबहिनीहरू अन्तिम दिनमा पुग्दा अलिकति बढी जिम्मेवार, सचेत र गम्भिर देखिएका थिए । दुई जना भाइले त अन्तिम दिन मलाई “तपाईँले सिकाएका कुराले मेरो म मन नै छोयो” भन्थे । समाप्तिमा सल्लाहसुझाव लिँदा धेरैले तालिम उपलब्धिमूलक भएको बताए ।
तालिमको पहिलो दिन म बनाइएको समयतालिकाभन्दा अलि पछाडि थिएँ । दा्स्रो र तेस्रो दिन समयतालिकाअनुसारै काम भयो । चौथो दिन मैले एउटा क्रियाकलाप नै हटाएर अलिकति अगाडि बढेँ, किनभने पाँचौ दिन हामीले छिट्टै सक्नु थियो ।
प्रत्येक दिन हामी — उषाजी, शान्ता म्याडम, राममाया दिदी र म — तालिम कस्तो भयो र अब के गर्दा झन् राम्रो हुन्छ भन्ने विषयमा छलफल गथ्र्यौँ ।
बिदाइ
पाँचौ दिन स्कुलका बिहानी कोचिङ् कक्षाहरू सकेर खाना खान आउँदा सहभागीहरू माला लिएर आएका थिए । हामीले पहिलो दिन नै बनाएका ‘गोप्य साथी’लाई आफ्नै हातले बनाएको उपहार दिनुपर्ने थियो । “ती के गोप्य साथीलाई दिने गिफ्ट हुन् ?”, मैले उषाजीलाई सोधेँ । “होइन होला सर !” “किन त ती ?” “हेर्दै जानूस् न । भरे थाहा भइहाल्छ नि ।” पछि बुझ्दै जाँदा सहभागीहरूले हाम्रो बिदाइका लागि ती माला ल्याएका रहेछन् ।
तालिमकै विषयवस्तुका क्षेत्रमा मैले पाँचौ दिनलाई एउटा समूह कार्य मात्र बाँकी राखेको थिएँ । सुरु हुनेबित्तिकै अघिल्लो दिनको पुनरावलोकन गरेपछि मैले समूह विभाजन गराएँ । तर सहभागीहरूले समूह कार्यमा हिजोअस्तिको जस्तो जाँगर र उत्सुकता देखाएनन् । किन त ? अधिकांश गोप्य साथीलाई दिने उपहारलाई रङ्गरोगन गर्न व्यस्त थिए । कोही भने सकारात्मक खाममा आफ्ना साथी र हामीलाई सकारात्मक पक्ष र सुझाव समेटिएको कमेन्ट गर्न व्यस्त थिए । प्रायः सबैको अनुहार हिजोअस्तिको भन्दा गम्भिर र सोचमग्न देखिन्थ्यो । त्यसैले सबै समूहले कार्य पूरा गर्न सकेनन् । एउटा समूहमा त सबै सहभागीहरूले नगर्ने भने । मैले पनि अन्तिम दिन सबै बिदाइको मुडमा भएकाले उनीहरूको भावनालाई चोट पुग्ने डरले केही भनिनँ ।
सामूहिक कार्यको प्रस्तुतिपछि पहिलो दिनदेखि सिकेका दस सीपको पुनरावलोकन गरियो । सुरुमा बताएका उद्देश्य पूरा भए–नभएको जाँचियो । सहभागीहरूको तर्फबाट फिडब्याक सङ्कलन गरियो । आयोजकका तर्फबाट राममाया दिदीले प्रत्येक बालक्लबलाई कार्ययोजना बनाउन लगाउनुभयो ।
सहभागीका तर्फबाट एक जना भाइ र एक जना बहिनीले आफ्नो भनाइ राखे । उनीहरूले तालिममा बताइएका सीप आफूलाई धेरै प्रयोगयुक्त लागेको बताए । मैले सबै सहभागीहरूलाई सिकेका कुरा व्यवहारमा उतार्न आग्रह गरेँ । साथै यस्तो मौका सबै बालबालिकाले नपाउने बताउँदै यस्तो महत्वपूर्ण अवसर पाएकोमा बधाइ दिएँ । उनीहरूका सकारात्मक खाममा मैले लामा–छोटा व्यक्तिगत कमेन्टहरू छोडिसकेको थिएँ । तिनमा विशेषतः मैले देखेका उनीहरूका राम्रा र सुधार्नुपर्ने पक्षहरू थिए । शान्ता म्याडमले अब आफूलाई विद्यार्थीहरूलाई अनुशासनको बारे सम्झाउन थप बाटो खुलेको बताउनुभयो । उहाँले जे भने पनि सारांशमा जीवनउपयोगी सीपको सारांश पनि आत्मअनुशासन नै भएकाले सिकेका कुरा व्यवहारमा उतार्न आग्रह गर्नुभयो । स्थानीय कोल्की गाउँ बालसंरक्षण समितिका अध्यक्ष धनबहादुर गुरुङ्ले पनि तालिम दिने संस्थालाई धन्यवाद दिँदै सिकेका कुरा व्यहारमा उतार्न भाइबहिनीलाई आग्रह गर्नुभयो ।
अब भाइबहिनीले नाचगान गरे । मलगायत आयोजक संस्थाका साथीहरूलाई अबिरको टिका र फूलका मालाहरू लगाइदिए । फोटाहरू खिचिए । हाँसो र दुख सँगसँगै साटासाट गरिए । एकआपसलाई धन्यवाद दिइए । ‘फेरि भेट होओस्’का कामना गरिए । कहिल्यै नबिर्सने प्रतिबद्धताहरू जनाइए । बिदाइका “बाइबाइ” र “फेरि भेटौँला”का शब्दहरू वाचन गरिए । मायापूर्ण भावमा हातहरू हल्लाइए । मुस्कानहरू साटिए । यी त देखिएका कुरा भए । अझ नदेखिने मनले केके महसुस गरे होलान्, म कसरी लेख्न सक्छु ???
केही बहिनीहरूले आफू मङ्सिरमा काठमाडौँ भ्रमणमा आउने र त्यति बेला मलाई भेट्ने बताए । मैले कथंकदाचिद् लमजुङ् आएमा कोल्की आउने र आफ्ना भाइबहिनीलाई भेट्ने प्रतिबद्धता पहिले नै जनाइसकेको थिएँ । धेरै भाइबहिनीले मेरो फोन नम्बर मागे, अनि फोन गर्ने कुरा बताए ।
पाँच दिनसम्म सँगै सिकेका, सँगै सिकाएका, सँगै खेलेका, सँगै नाचेका, सँगै गाएका, सँगै रिसाएका, सँगै हल्ला गरेका, सँगै झगडा गरेका हामी अब छुट्टिसकेका थियौँ ।
बिदाइपछिको यात्रा
त्यसपछि हामी होटलवाला दिदीसँग बिदाबादी भएर गौडासम्मको यात्रा पूरा गर्ने योजनामा थियौँ । बाटोमा हिमालय मा.वि.का व्यस्थापन समितिका अध्यक्षसँग भेट भयो । उहाँले पनि हामीलाई धन्यवाद र यात्राका लागि शुभकामना दिँदै स्कुलले अपेक्षित सहयोग गर्न नसकेको भए क्षमा माग्नुभयो । मैले स्ुकलका तर्फबाट शान्ता म्याडमको उपस्थिति रहेको र उहाँबाट पर्याप्त सहयोग मिलेको बताएँ ।
पहिलो भेटमै मेरो मनलाई हल्का बनाउने शान्ता म्याडमसँग पनि बिदा हुनुपर्ने बेला भयो । यद्यपि उहाँले पनि बेलाबेला एस्एम्एस् र फोनमार्फत् सम्पर्क गर्ने बताउँदै मलाई पनि त्यसका लागि आग्रह गर्नुभयो । उहाँले मलाई भाइका रूपमा सधै सम्झिरहने बताउँदा म खुसी भएँ ।
अब दिउँसोको करिब ४ः३० बजेतिर हामी तीन जना — म, उषाजी र राममाया दिदीले गौडातर्फको आफ्नो यात्रा सुरु ग¥यौँ । गौडा जाने बाटो तेर्सो नै थियो, त्यसकारण अलि सजिलो थियो । बीचमा वनको क्षेत्र पार गर्नुपर्नेरहेछ । बाटामा जुकाले टोकेर हैरान ! एकलाई लागेको जुका अर्काले निकालिदिदै हामी बाटो लाग्यौँ । बाटाभरि राममाया दिदीका मिठा गीत सुनिए । हाम्रा नियमित गफगाफ त किन रोकिन्थे र ? फोटोप्रति अत्यन्त सौखिन उषाजीको इच्छा पूरा गर्न बाटोभरि फोटो खिच्दै आउँदा गौडा आइपुग्दा क्यामराको ब्याट्री नै सकिइसकेको थियो । फोटोका लागि रोकिदै आएकाले हामीलाई तुलनात्मक छोटो र सजिलो बाटो पूरा गर्न पनि करिब तीन घण्टा लाग्यो । बाटैदेखि राममाया दिदीले गौडाको होटलवाला दाइलाई फोन गरेर खाना र बसोबासका लागि हामी आउने जानकारी गराइसक्नुभएकाले पनि हामीले हतार गरेनौँ ।
साढे सात बजे होटल पुगेर कोठामा पसेपछि जुत्ता खोल्दा पो थाहा भयो — मलाई त जुकाले भसक्कै पारेछ । देब्रे खुट्टाभरि रगतैरगत !
गौडाको होटल कोल्कीको भन्दा अलि “प्रोफेसनल” देखिन्थ्यो । मलाई दिइएको कोठमा पाँच ओटा ओच्छ्यान लहरै मिलाएर राखिएका थिए । धारा र ट्वाइलेट पनि सँगै थिए । कोल्कीमा भर्खरै जडित सोलारमा मोबाइल चार्ज गर्ने सुविधा थिएन । यहाँ जलविद्युत्ले झिलीमिली थियो । खानाको गुणस्तर पनि अलि राम्रै पाइयो । मोबाइलको नेटवर्क सजिलै उपलब्ध भएकाले यही मौकामा घरमा फोन गरेर कार्यक्रम सफलतापूर्वक सम्पन्न भएको र आफू भोलि घर आउने जानकारी गराएँ ।
भोलिपल्ट बिहान करिब ७ः१५ बजेतिर हामीले होटेल छोड्यौँ । हिँडाइको करिब १५ मिनेटपछि नै राममाया दिदी आफ्नो घरतर्फ लाग्नुभो । उहाँसँग पनि बिदाइको दुःख र हाँसो एकसाथ साटासाट गरियो । ओरालो बाटोको निरन्तर यात्रामा अब पहिलो दिनजस्तै उषाजी र ममात्र थियौँ । ओरालोको यात्रा उकालोजस्तो कठिन नहुने मेरो सोचाइ पुनः फेल खायो । ओरालो हिँड्नु पनि उकालोभन्दा कम कठिन होइनरहेछ । करिब आधा घण्टाको तेर्सो बाटोबाहेक अधिकांश ओरालो बाटोमा हामी एक पटक पनि थकाइ मार्नकै लागि भनेर झोला बिसाएर रोकिएनौँ । फोटो खिच्न भने ठाउँठाउँमा धेरै पटक नै रोकियौँ । बाटामा भेटिएका ठुल्ठुला धारा, खोलानाला र चौताराले मलाई लोभ्याए ।
करिब साढे दस बजे हामी आयोजक मआसकेको कार्यालय, भोटेओडार आइपुग्यौँ । विश्रामबिनाको झन्डै सबा तीन घण्टाको हिँडाइले भोक र थकाइ जगाएको मैले प्रष्टसँग महसुस गरिसकेको थिएँ । कार्यालयमा पुगेपछि हामी गौडादेखि भोटेओडारसम्म तीन घण्टामा आइपुगेको बताउँदा कार्यालयका साथीहरू छक्क परेँ । यसले हामीलाई भने खुसी नै बनायो । उहाँहरूका अनुसार यो सामान्यतः पाँच घण्टाको बाटो रे ! हामीले त साँच्चै नै पो हिँडेछौँ त हो ।
छ दिनअगाडि पाँचभाइदेखि बोराङ्खोलासम्मको कच्ची बाटोमा छुट्टिएका रुबिना र निरिजना दिदीलाई भेटेर तालिमको अनुभव आदानप्रदान गर्न म अत्यन्त उत्सुक थिएँ । हाम्रो अपेक्षा उहाँहरू हामीभन्दा पहिल्यै आइपुग्नुभयो होला भन्ने थियो । तर उहाँहरू करिब १२ बजेतिर मात्र कार्यालय आइपुग्नुभयो । एउटै टोलीमा एउटै उद्देश्यका लागि आए पनि छुट्टिएर बसेका हामी छ दिनपछि एकअर्कालाई भेट्दा निक्कै खुसी भयौँ । आयोजकहरूसँग तालिमको अनुभवबारे एक छिन कुरा भयो । खाना खायौँ । संयोग मिले फेरि भेट्ने वाचासहित हामी दिउँसो २ः३० बजे भोटेओडारबाट काठमाडौँका लागि माइक्रोबस चढ्यौँ । अब हामीले उषाजीलगायत मआसकेका सबै साथीहरू मात्र नभएर सिङ्गो लमजुङ्लाई नै बाइबाइ भन्यौँ । सबैसँग पुनः भेट्ने वाचा त छँदै नै थियो ।
माइक्रोबसमा पनि तालिम अवधिभर भएका रमाइला–नरमाइला अनुभव आदानप्रदान भए । निरिजना दिदी अलिक धेरै नै थकित देखिनुभएकाले खासै धेरै कुराकानी भने भएन । हामी करिब बेलुकाको ७ः३० बजे कलङ्की आइपुग्यौँ । निरिजना र रुबिना दिदी यहीँबाट आआफ्नो घरतर्फ लाग्नुभयो । म भने सोही माइक्रोबसमा नयाँ बसपार्कसम्म आएँ । करिब ८ः१५ बजे म घर आइपुग्दा आमाबा, दिदीहरू र भान्जाभान्जीको न्यानो स्वागत पाएँ ।
प्रतिक्रिया
फर्किएको दुई–तीन दिन पछिसम्म पनि “भ्रमण कस्तो भयो ?” भन्ने प्रश्न आइरह्यो । मैले सबैलाई ‘रमाइलो र दुःखमिश्रित’ तथा ‘स्मरणीय’ रहेको प्रतिक्रिया दिएँ । एक जना दाइले आफूले सात दिनपछि बुधबार (१९ गते) मात्र गाडी देखेको कुरा बताउँदा “नेपाल भनेको काठमाडौँ मात्र हो कि क्या हो त भाइ ? वास्तविक नेपाल त त्यो पो हो त !” मैले हाँसेर स्वीकार गरेँ । केही दिनपछि एक साथीलाई पनि मेरो हिँडाइबारे बताउँदा “त्यो दुःखलाई त तिमीले adventure का रूपमा पो लिनुप¥यो त !” भन्यो । त्यसलाई पनि हाँसेर स्विकारेँ ।
सँगै लमजुङ् जानुभएकी निरिजना दिदीले फर्केपछि फेसबुकमा लेख्नुभएको छ, “नेपाल हेर्न काठमाडौँ होइन, तिमी लमजुङ जाऊ । पाखापर्वत हेर्न चाहान्छौ भने चार घण्टा हिँडेर दिवाकरजस्तै कोल्की जाऊ । हाहाहा ... ।” यो स्ट्याटस्ले पनि मलाई राम्रै फिडब्याक दिएजस्तो लाग्यो ।
फर्किएको भोलिपल्ट कि पर्सिपल्ट बिहान घरमा खाना खाने बेला आमाबाले “लमजुङ्मा के खायो होला ?” भन्ने प्रश्न गर्नुभयो । घरमै त कुनै पनि खानामा चित्त नबुझाउने म एक–एक हप्ता त्यस्तो ठाउँमा बसेर आएको थिएँ । खानपिनबारे बताएपछि बाले भन्नुभो, “अब तँ लमजुङ् मात्र होइन, अझ दुर्गम ठाउँमा जा । कर्णाली जा । अनि थाहा पाउँछस् जीवनको दुःख भनेको के हो !”
“भाइले त फलफूलको अनुहार पनि देखन पाउनुभएन रे नि, है !” लमजुङ्बाट फर्किएको दुई–तीन दिनपछि एक जना दिदीले अनलाइन कुराकानीमा भन्नुभयो । मलाई लाग्दै थियो कि ती दिदीलाई म लमजुङ् गएको कुरा नै थाहा छैन । तर यहाँ त कुरा निकै अगाडि बढेर के खाएँ र के खान पाइँन भन्नेसम्म पनि सबैलाई थाहा भइसकेछ बा ! तर, दुःखको कुरा, सफलताको भन्दा समस्याको समाचार अगाडि पुग्न भ्याएछ उहाँसँग पनि !
फर्किएको भोलिपल्ट बेलुका एक जना सहभागी भाइले फोन ग¥यो । कुरा सकिने बेला उसले सोध्यो, “सर, हामीलाई केही भन्नु छ कि ?” म अलमल्लमा परेँ, मैले भन्नुपर्ने कुरा पाँच दिनमा भनिसकेको थिएँ, के नै बाँकी छ र ? अर्कातर्फ, यदि मैले पुनः उनीहरूलाई भेटेँ भने भन्नुपर्ने कुरा धेरै भइसके, सबै कुरा फोनमै भन्नु कहाँ सम्भव छ र ? ‘धेरै भन्नु छ, तर केही भन्नु छैन’ आशयको उत्तर दिएँ । त्यसपछि केही भाइबहिनीले फोन गरे । बिचरा भाइबहिनीहरू — ल्यान्डलाइन फोन छैन, मोबाइलको नेटवर्कको हालत त्यस्तो छ । र पनि, फोन गरिरहन्छन् । शान्ता म्याडम र उषाजीसँग प्र.ायशः एस्एम्एस् (र कहिलेकाँही फोन) आदानप्रदान भइरहन्छ । उहाँहरूमार्फत् भाइबहिनीलाई सम्झना पठाइरहन्छु ।
केलेजमा एक हप्ता नहुँदा छाडेर गएको एउटा कार्यमा थप दुई ओटा जोडिइसकेछन् । एउटा त अझै पनि सुरु गर्न सकिएको छैन । परीक्षा नजिकै छ । म कहिले पूरा गर्छु होला त्यो काम ?
जे भए पनि, लमजुङ्को एक हप्ते बसाइमा जति नै समस्या भए पनि अत्यन्त रमाइलो, उत्साहजनक, अविस्मरणीय र सफल रह्यो । समस्या नै नआए त समाधानको लागि कसले पहल गर्छ त ? अनि समस्याबिना विकास र प्रगति पनि समभव छैन नि । हामीले समस्याबाट डराउने होइन, जुधेर अगाडि पो बढ्ने हो त । हाम्रो जीवनको यात्रा पनि मैले लमजुङ्मा गरेको अनुभवजस्तै त हो नि ! हाम्रा अगाडि समस्या आउँछन्, तर हामीले रमाइलोका रूपमा लिन सक्नुपर्छ । हामीले सिक्ने–सिकाउने जीवनोपयोगी सीपको मुख्य सन्देश नै त्यही त हो, कि कसो त ?
No comments:
Post a Comment