‘पागल बस्ती’ पढेर सरुभक्तलाई भेट्दा

प्रतीक्षाको फल
गत वर्ष साउनमा लमजुङ् यात्राका क्रममा रुबिना (श्रेष्ठ) दिदीलाई नजिकबाट चिनेपछि उहाँसँग अनलाइन कुराकानीको क्रम बढ्दै गएको थियो । कुराकानीका क्रममा साहित्यका प्रसङ्ग आउने बित्तिकै उहाँ मलाई सरुभक्तको ‘पागल बस्ती’ पढ्न सिफारिस गर्नुहुन्थ्यो । “बरु किताब किन्न मन नलागे मैरै दिउँला, पढेर फिर्ता गर्नू”, एक दिन उहाँले भन्नुभयो । त्यसबिच मैले केही पटक उहाँसँग त्यो पुस्तक मागेँ । उहाँले सायद् त्योभन्दा धेरै पटक मेरा नाममा त्यो पुस्तक पठाउनुभो होला । तर मेरा हातमा उहाँको त्यो पुस्तक गत कार्तिक ७ गते मात्र आइपुग्यो, चेतना (तुलाचन)जी मार्फत् । (फिर्ता चै गरेको छैन है अझैसम्म पनि !)
‘पागल बस्ती’लाई मैले ‘पढ्न सिफारिस गरिएका पुस्तकहरू’को सूचीमा गत वर्ष नै राखेको थिएँ, झमक घिमिरेको ‘जीवन काँडा कि फूल’सँगै । हुन त म पढ्न चाहेर पनि आजसम्म पढ्ने बानी विकास गर्न नसकेको मान्छे भन्छु आफूलाई । ‘जीवन काँडा कि फूल’लाई आफ्नै गतिमा पढिसकेर पर्ल एस् बक्को ‘द गुड अर्थ’ भ्याउँदासम्म भने मलाई मैले पढ्ने अर्को पुस्तक छान्न हतार भइसकेको थियो । यसबिचमै अनपेक्षित रूपमा ‘पागल बस्ती’ हात प-यो ।

चाडपर्वको बेला भएकाले खासै अरु केही काम पनि थिएनन् । अतः मैले पाएको भोलिपल्टै उक्त पुस्तक पढ्न सुरु गरेँ । तर मेरो छिटो पढ्ने बानी नभएकाले करिब २० दिनमा मात्र त्यो सकियो ।

‘पागल बस्ती’भित्र पसेपछि
उपन्यासको पहिलो भागमा यात्रारत कथा वाचकले घान्द्रुक र घान्द्रुक जाने बाटोबारे कुरा गर्दा नै म लोभिएको थिएँ, किनकि घान्द्रुक मैले भ्रमण गरेकामध्ये एक उत्कृष्ट ठाउँ लागेके थियो मलाई । तर दोस्रो भागसम्म आइपुग्दा यी यावत् कुरा त गौण भइसकेका थिए नै, स्वयं कथा वाचक पनि कथा क्रमबाट बाहिरिसकेको थियो । यस हिसाबमा, उपन्यासको कथा वाचन शैली मलाई प्रयोगमूलक लाग्यो । भाषा शैली भने सामान्य नै छ । बिचबिचमा फुटकर अङ्ग्रेजी वाक्य प्रयोग गरिएका छन्, सायद् संवादलाई थप जीवन्त बनाउन ।
समग्रमा कथावस्तु राम्रो नै लाग्यो मलाई । तर यसले मलाई “पागल बस्ती, पागल बस्ती” भन्ने गरी “पागल” नै बनाउन भने सकेन । चाखलाग्दा घटना श्रृङ्खला हुँदाहुँदै पनि  भारी दर्शनले मलाई अल्मल्यायो । बिचबिचमा यसको कथानकलाई बढी ध्यान दिने कि दर्शनलाई भन्नेमा म धेरै रनभुल्लमा परेँ ।
उपन्यासका मुख्य पात्रहरू — (आदिगुरु) प्रशान्त र (आदिमाता) मार्थाको मानसिक अवस्था र तिनमा हुने बारम्बारका परिवर्तन नै मेरो अध्ययनका केन्द्र विन्दु बने । मूलतः शीर्ष विपरीत दर्शन बोकेका र बारम्बार वादविवाद गरिरहने यी दुईको मानसिक अवस्थामा भने मैले धेरै नै समानता पाएँ । दुबै एकअर्काप्रति असन्तुष्ट थिए र दुबैमा आफ्न विगतका प्रति पश्चाताप थियो । अनि दुबै ती पश्चातापलाई सामना गर्दै असन्तुष्टिलाई मेट्ने उपयुक्त बाटोको खोजीमा थिए । मार्थालाई पहिला प्रेम गर्ने प्रशान्त मार्थाको अस्वीकारपछि आदिगुरुका रूपमा बदलिएको थियो । उता मार्थालाई प्रशान्तले छाडेपछि मात्र प्रेमको मूल्य ज्ञान भएको थियो, अनि त्यसैले प्रशान्तलाई भेट्न “आदि” बस्ती पुगेकी थिइन् । अब मार्थाको प्रस्तावलाई अस्वीकार गर्ने पालो प्रशान्तको थियो । यसभन्दा अघि बढेर प्रशान्तले मार्थालाई “आदिमाता”का रूपमा ‘देवत्वकरण’ गरिदिएको थियो । यस क्रममा मार्थाका सोचाइ र आदिगुरुका व्यवहारप्रति उसका प्रतिक्रियाहरू साँच्चै नै चाखलाग्दा लागे मलाई ।
आदिगुरुका नाममा प्रकट भएको “अहंवादी” दर्शन मैले भने राम्रोसँग बुझ्नै सकिनँ । अतः उपन्यासको दार्शनिक पाटोबारे अहिले चर्चा नगर्नु नै उपयुक्त होला ।
पात्रगत रूपमा भन्नुपर्दा मैले मुख्यभन्दा पनि गौण पात्रहरूलाई बढी मन पराए । प्रशान्त र मार्था लगायत सबै पात्र मानवीय कमजोरीले जेलिएका थिए, जुन यथार्थ प्रतिनिधित्वका लागि आवश्यक नै थियो । त्यसैले कसैलाई पनि मैले “आदर्श पात्र” भन्न सकिनँ । हुन त कुनै पनि पुस्तकमा त्यस्तो आदर्श पात्र हुनुहुन्न भन्ठान्छु र खोज्न पनि चाहान्नँ । ‘पागल बस्ती’का पात्रहरूमध्ये मलाई सबभन्दा असल, निर्दोष, अनुकरणीय र साँच्चै नै ‘वाह !’ भन्न लायकको लागेको पात्र भने प्रेममूर्ति हो । उसमा कुनै त्यस्तो ठुलो मानवीय कमजोरी देखिँदैन र उसको आत्म समझदारी साँच्चै नै प्रशंसनीय छ ।
धेरै पाठकहरूलाई जस्तै उपन्यासको अन्त्यले मलाई पनि छक्क बनायो । प्रशान्तले मार्थालाई बस्ती छाड्न र अन्यसँग विवाह गर्न दिएको सुझाव साँच्चै नै निरपेक्ष पाठकका लागि अनपेक्षित नै हुन्छ । अर्कातर्फ, बस्ती विघटन गर्ने प्रशान्तको त्यसपछिको निर्णय झन् बढी अनपेक्षित छ ।

सरुभक्तसँग भेटघाट
‘पागल बस्ती’ पढिसकेको एक हप्ता पनि नपुग्दै एउटा कार्यक्रमका लागि म पोखरा जाने भएँ । बसमा सहयात्री परिन्. — नौडाँडाकी अनिता । आफ्नो घर पोखरा नजिकै भएको बताएपछि मैले कहाँ भनेर सोध्दा उनले ‘नौडाँडा’ भनिन् । “यो त सरुभक्तको ‘पागल बस्ती’को सेटिङ् होइन भन्या !” भन्दै हामीले केही समय यसै पुस्तकका बारे चर्चा ग-यौँ ।
बाटामै अरु सहयात्री इन्जिना र निरुले अनितालाई सरुभक्तको ठेगाना थाहा छ कि भनेर सोधे । कुरा गर्दै जाँदा इन्जिनाले सरुभक्तलाई सम्भव भए भेट्न चाहेको बताइन् भने अनिताले पनि सकेसम्म सहयोग गर्ने वचन दिइन् । पछि थाहा भयो, इन्जिनाले सरुभक्तका धेरै कृति पढेकी रहिछिन् अनि उनकी एकदमै प्रशंसक (फ्यान) । पोखरा पुगेकै साँझ इन्जिना र निरुले विभिन्न व्यक्तिको सहयोगमा सरुभक्तको फोन नम्बर पत्ता लगाए । सुरुवाती प्रयास असफल भए पनि अन्ततः लेखकसँग त्यसै साँझ कुरा गरे र भोलिपल्ट साँझका लागि भेटघाट तय गरे ।

भर्खरै ‘पागल बस्ती’ पढिसकेको अनि साहित्य र साहित्यकारका जीवनबारे केही रुचि भएकाले इन्जिनाको सरुभक्त भेट्ने प्रस्तावलाई मैले सुरुदेखि नै साथ दिइरहेको थिएँ । भोलिपल्ट साँझ सरुभक्तलाई भेट्ने भनेपछि मलाई पनि रमाइलो लागेको थियो ।
तर हामी जुन कार्यक्रमका लागि पोखरा गएका थियौँ, त्यसैका लागि भोलिपल्ट (कार्तिक २९ गते) बिहानदेखि बेलुकासम्म नै व्यस्त भयौँ । फलतः सरुभक्तले हामीलाई समय दिइसक्दा पनि हामीले आफ्नै इच्छालाई समय दिन सकेनौँ । हामी त दुःखी थियौँ नै, सायद् इन्जिना नै सबभन्दा बढी दुःख र रिसको मिश्रित भावमा थिइन् ।
तैपनि उनीहरूले फेरि प्रयास गरे अनि भोलिपल्ट (कार्तिक ३० गते) बिहानका लागि भेटघाट तय भयो । हाम्रो कार्यक्रमलाई असर नपरोस् भनेर हामी जतिसक्दो बिहानै सरुभक्तकहाँ जाने भयौँ ।
अघिल्लो रातको रमझमले ११ बजे मात्र सुत्ने बेला हुँदा भोलिपल्ट बिहान साढे ५ बजेसम्मै म मस्त निदाएको थिएँ । निरु ढोका ढक्ढकाउन आइपुगिन्, अनि मात्र म बिउँझिएँ । हतारहतार तयार भएर बिहान ६ बजे नै म, इन्जिना, निरु, अनिता र रूपेश होटलबाट निस्कियौँ । अनितालाई गाइड बनाउँदै आधा बाटो हिँडेर आधा बाटो माइक्रोबाट तय गर्दै ७ बज्न केही मिनेट बाँकी रहँदा हामी सरुभक्तको ‘ओम् निवास’ पुग्यौँ । तर सरुभक्त त उठेकै रहेनछन् । करिब १५ मिनेटको प्रतीक्षापछि बल्ल हामी बसेको कोठामा उनको आगमन भयो ।
नमस्कारको आदानप्रदानपछि हामी सबैले आआफ्नो परिचय दियौँ । नाम, ठेगाना, पढाइ आदिको कुरा हुँदा ५मध्ये ४ जना साहित्यको विद्यार्थी भएको थाहा पाउँदा उनी खुसी भए । साहित्यमा रुचि बसेपछि जुन भाषाको साहित्य पढे पनि उही हो भन्दै उनले आफूले विद्यार्थी कालमा विज्ञान त्यागेर अङ्ग्रेजी साहित्य पढेको सम्झिए । उनको यो विचारले हामी चारै जनालाई समेटेको सम्झेर हामी झन् खुसी भयौँ । ठेगानाका क्रममा अनिताले नौडाँडा भनेपछि सरुभक्तले उनको नाम नै अब “पागल बस्तीकी अनिता” राखिदिए । उनले अब पोखरा आएका बेला प्रत्येक पल्ट सरुभक्तकहाँ आउने निम्तो समेत पाइन् ।
चियापानसँगै कुराकानी चल्यो । इन्जिनाले उनका धेरै पुस्तक पढेकाले धेरै प्रश्न उनले नै सोधिन् । त्यसपसिछ, निरु, म र अनिताले क्रमशः कम । रूपेशले खासै प्रश्न गरेनन्, सुनिमात्र रहे । मैले ‘पागल बस्ती’को अहंवादी दर्शन कतै लेखककै दर्शन त होइन भन्ने जिज्ञासा राखेँ । जवाफमा उनले सहमति जनाए र अहंवादी दर्शनमै केन्द्रित रहेर आफू अर्को गैर आख्यान कृतिको तयारीमा रहेको पनि बताए । यो दर्शनलाई विस्तृतमा नबुझेकाले मैले यसै सम्बन्धी थप प्रश्न गरिनँ । बरु छलफललाई नै उनका नाटकहरूतर्फ मोडेँ । साहित्यका अन्य विधाका तुलनामा नाटकका पाठक कम हुने तथ्यका जानकार नाटककारले नाटकबारे हामीले कुरा गर्दा उत्साह प्रकट गरे । अनि किन उनका नाटक बढी विज्ञान विषयक हुन्छन् भन्ने हाम्रो जिज्ञासामा उनले नेपाली भाषामा रहेको विज्ञान साहित्यको अभावलाई पूर्ति गर्न यस्तो गरेको बताए । विज्ञान पढेकाले विज्ञान नाटक लेखेको हाम्रो अनुमानलाई पनि उनले समर्थन गरे ।
यस बाहेक साहित्यकारलाई आइपर्ने चुनौतीहरूबारे बढी कुरा भए । ‘पागल बस्ती’को आधार भूमि नौडाँडाका बासिन्दाले “हाम्रो गाउँलाई पागल बस्ती बनायौ” भनेर आफूलाई आरोप लगाएको पनि उनले सम्झिए । तर आजभोलि भने त्यस्तो अवस्था नरहेको, बरु कतिपयले ‘पागल बस्ती’कै कारणबाट नौडाँडा थप परिचित बनेको आफूलाई सुनाएको पनि उनले बताए । त्यस्तै ‘तरुनी खेती’ उपन्यासको शीर्षकमै नारीवादी लगायतका धेरै बुद्धिजीवीले समेत आपत्ति जनाएको उनले सुनाए । तर त्यस कृति पढेपछि भने धेरै पाठकले उनको प्रशंसा नै गरेका रहेछन् ।
सायद् सरुभक्तको नाम लिने बित्तिकै धेरै जनाले उनको नाम किन र कसरी रह्यो भन्ने सम्बन्धमा आफूलाई जानकारी भए / नभएको बताउँछन् । बजारमा उनका नामबारे धेरै हल्ला चलेका होलान्, जसमध्ये केहीलाई हामीले पनि सुनेका थियौँ । तर सरुभक्तको नाम किन सरुभक्त भन्नेमा हामी सबै अन्योलमै थियौँ र यसलाई सम्बोधन गरिदिन निरुले आग्रह गरिन् । “मेरो नाम नै मेरो पहिचान हो, मेरो नाम नै मेरो अस्तित्व हो । मैले यो नाम किन र कसरी रोजेँ भनेर आजसम्म सार्वजनिक गरेको छैन र गर्दिनँ पनि ।” उनको यो गर्बिलो जवाफबाट हामीले यसबारे प्रश्न सोध्ने बाटो नै बन्द भएको महशुस ग-यौँ र विषयान्तर रोज्यौँ ।

मैले फेरि एउटा प्रश्न गरेँ, “चाइना कम्पनी” गीतबारे । “मेरो माया भन्दामा कस्तो छ, गिट्टी अनि बालुवा जस्तो छ”, गिट्टी अनि बालुवालाई मायाको ‘मेटाफर’का रूपमा प्रयोग गर्नुको अर्थ के ? (हुन त यही प्रश्नमा आधारित एउटा लेख मैले ‘कान्तिपुर कोसेली’मा पढिसकेको थिएँ । तैपनि थप केही थाहा हुन्छ कि भनेर फेरि सोधेको थिएँ । जवाफ दिने क्रममा लेखकले पनि उक्त लेखलाई सम्झिए ।) गिट्टी कुट्न र बालुवा चाल्न एउटा श्रमिकले गर्ने मेहनतलाई माया पाउन गरेको मेहनतसँग तुलना गरेको रे ! सरल भाषामा बुझ्दा, धेरै मेहनत गरेकाले मेरो माया (फल) मिठो हुनुपर्छ भन्न खोजिएको रे !
हामी पनि कस्ता ! लेखकलाई भेट्न जाने रे, तर एक टुक्रा कागज पनि साथमा नलिई । हिँड्ने बेला निरुले सङ्कोच मानीमानी उनको हस्ताक्षर मागिन् । अब सरुभक्तले हामीलाई अर्को कोठामा लगे, जहाँ किताब बाहेक केही थिएनन् । अनि हामी सबैलाई बाँडीबाँडी पढ्न भनेर एक एक पुस्तक दिए । सबैका पहिला पृष्ठमा आफ्नो हस्ताक्षर पनि दिए, “सप्रेम” सन्देशसँगै । हामीलाई ९ बजे कुनै पनि हालतमा होटल आइपुग्नु थियो । यति बेलासम्म ८ बजिसकेको थियो । त्यसैले हतारमा तय भएको यो भेटलाई हतारमा टुङ्ग्याउँदै हामी बिदा भयौँ ।
भेटघाट तय गर्न निरुले फोन गर्दा “म निरु” भनेपछि सरुभक्तले “अँ बहिनी ! भन, के छ तिम्रो खबर !” भने रे । के भएछ त भन्दा सरुभक्त भुक्किएछन्, कुनै परिचित बहिनीले फोन गरेको भ्रममा । भेटघाटको अन्त्यमा त्यो चर्चा हुँदा उनले अब नबिर्सने, बरु काठमाडौँ आएका बेला निरुलाई खबर गरेर हामीलाई भेट्ने अवसर दिने पनि बताए । ती दिन आउने हुन् कि होइनन् त्यो त अहिल्यै भन्ने स्थिति भएन ।
ट्याक्सीमा फर्कँदा बाटैमा सरुभक्तका केही मुक्तक पढेर रमाइलो गरियो । इन्जिना “अब यिनका प्रत्येक नयाँ पुस्तक खोजीखोजी पढ्छु” भन्दै थिइन् । हामी अरु भने नेपाली साहित्यमा पृथक् परिचय बनाएका साहित्यकारसँग प्रत्यक्ष कुराकानी गर्न पाएकामा त्यसैत्यसै मख्ख थियौँ ।

पौष ८, २०६८