बालापनबारे राष्ट्रकवि

(करिब पाँच महिनाअगाडि मैले राष्ट्रकवि माधवप्रसाद घिमिरेसँग एउटा अन्तर्वाता लिएको थिएँ । कविको बाल्यकाल र बालापनमा केन्दि«त उक्त अन्तर्वाता मलाई यस वर्षको अविस्मरणीय क्षण लागिरहेको छ, किनभने उहाँको व्यक्तित्व राष्ट्रिय स्तरकै अत्यन्त उच्चतम रहेको मेरो बुझाइ छ । सायद् त्यतिबेला नै ब्लग गर्ने भए म त्यसै समय यो पोस्ट गर्थे । तैपनि यो आज पनि सान्दर्भिक भएको ठानी प्रकाशित गरेको छु । तपाईको प्रतिक्रियाको अपेक्षा छ । )
“अहिले पनि मभित्र बालकत्व छ ।” यो वाक्य सुनेर म झसङ्ग भएँ । आफ्नो एकानब्बेऔँ जन्मोत्सव मनाउन २३ दिन मात्र बाँकी रहँदा जीवित नेपाली साहित्यकारहरूमध्ये सम्भवतः सबभन्दा महान् र लोकप्रिय कविले बालापनबारे सोधेको प्रश्नको उत्तरमा यो कुरा बताउनुभएको थियो ।
यही भाद्र महिनाको १५ गते, दिनको करिब १२ बजेतिर । अघिल्लो दिन वरिष्ठ साहित्यकार पूर्णप्रकाश नेपाल ‘यात्री’को सहयोगमा मैले राष्ट्रकवि माधवप्रसाद घिमिरेलार्ई फोन गरेको थिएँ । हुन त मलाई अर्कै कामका लागि उहाँलाई भेट्नु थियो, तर पनि मौकामा ‘हाम्रो आँगन’का पाठक भाइबहिनीहरूका लागि महाकविलाई अप्रत्यक्ष रूपमै भए पनि राष्ट्रकविसँग किन नभेटाउने भनेर मैले राष्ट्रकविसँग बालापनबारे कुराकानी गरेको थिएँ । राष्ट्रिय स्तरमा चर्चामा रहेका समसामियक विविध विषयमा कुराकानी गरेपछि हामी बालबालिकाहरूको विषयमा केन्द्रित भएका थियौँ ।
मैले पढेअनुसार र जानेअनुसार आदरणीय कविजीको बाल्यकालको सन्दर्भ उल्लेख गर्दै मैले उहाँलाई त्यो बेलाको र अहिलेको बालापनबीच उहाँले देख्नुभएको फरक सोधेँ । “पढ्ने विषय थोरै थिए, उमेरअनुसारको भार थियो, तर पहिले हामी प्रकृति पढ्थ्यौँ, उन्मुक्त भएर सिक्न सक्थ्यौँ” उहाँले कुरा सुरु गर्नुभयो । “आजको समयका बालकहरू बेन्चमा पढ्छन् । उनीहरू प्रकृतिको नगिचमा रमाउँदै, खेल्दै, सिक्दै पढ्नबाट वञ्चित छन् ।” यो मैले नसोचेको उत्तर थियो । अझ उहाँका अनुसार त्यसबाट वञ्चित हुनुपर्दा बालबालिकाको मनमा पीडा हुन्छ रे । “मन र शरीरभरि पीडा बोकेको बेलामा ज्ञान कसरी आउँछ ?” उहाँको यो प्रश्नले भने मलाई पनि गम्भिर बनाएको थियो । शिक्षा औपचारिक मात्र भयो भने, अथवा कक्षाकोठाभित्रको शिक्षाले मात्र बालबालिकाको विकास गर्न सक्दैन भन्ने उहाँको सार थियो । “बालकका लागि पाठशाला मुख्य गरी तीन ओटा छन् ः घर, विद्यालय र समाज” उहाँले आफ्नो तर्क राख्नुभयो । “घरमा आमाबाबु गुरु हुन्छन् । नैतिकता र संस्कृतिको शिक्षाको मूल स्रोत नै घर हो । मानिसको जीवनशैली र सोचाइ पनि उसले घरमा पाएको शिक्षाअनुसार हुन्छ ।” विभिन्न उदाहरण र हाउभाउसहित उहाँले घरमा लिइने शिक्षाको महत्व बताउनुभयो । दोस्रो विद्यालयबारे व्याख्या गर्नु उहाँले सायद् आवश्यक ठान्नुभएन क्यारे, मात्र “विद्यालयको औपचारिक शिक्षा पनि त्यत्तिकै महत्वपूर्ण हुन्छ” भन्नुभयो । तेस्रो विद्यालय समाजको कुरा गर्दा उहाँले आफूले बच्चामा साथीहरूसँग पौडी र गुच्चा खेल्दै नैतिकता र इमान्दारिताको पाठ सिकेको सम्झनुभयो । “चरित्र निर्माण किताबमा लेखेर मात्र हुँदैन”, उहाँले बोलेको यो वाक्य मलाई अत्यन्त महत्वपूर्ण र गम्भिर तथा शिक्षाप्रद लाग्यो ।
मैले कविजीलाई आफ्नो बालापन सम्झन आग्रह गरेँ । “मलाई बालापनका दुई कुरा असाध्यै मन पर्छन् ः निर्दोषपना र उत्सुकता”, सायद् आजका बालबालिका अङ्ग्रेजी पदावलीमा बानी परेका छन् भन्ने सम्झेर होला, उहाँले आफ्ना कुराहरूको शाब्दिक अनुवाद पनि गर्नुभयो । “सच्चा मनुष्यका लक्षण यिनै हुन् । एउटा बालकको निर्दोष मनले नकारात्मक केही सोच्दैन । उत्सुकताबाट मौलिक विज्ञान जन्मन सक्छ । एउटा बालकले सोध्ने ‘पात किन हरियो हुन्छ ?’ अथवा ‘नदी किन बहिरहन्छ ?’ भन्ने प्रश्नमा कति ठुलो विज्ञान लुकेको हुन्छ ? आफूमा भएको उन्सुकतालाई मारेको भए न्युटन र ग्यालिलियो आज विश्वविज्ञानका जन्मदाता बन्ने थिएनन् ।” यसै प्रसङ्गमा उहाँले आफूलाई ‘ठुला’ भन्नेहरूले बालबालिकाको उत्सुकतालाई ‘वाहियात् !’ भनेर मार्ने गरेकोमा आक्रोश पोख्नुभयो । बालबालिकालाई निर्दोषपना र उत्सुकता फस्टाउने गरी शिक्षा दिनुपर्ने उहाँको विचार थियो ।
अब मैले उहाँलाई “बालापन सकिएपछि पनि बालबालिकाहरूसँग कत्तिको नजिक हुनुहुन्छ ?’ भनेर सोधेँ । उत्तरमा मैले पाएको वाक्य त्यही हो, “अहिले पनि मभित्र बालकत्व छ” । “अहिले पनि म बालक नै छु, बालसाहित्य लेख्दा मभित्रको बालक बोलेको हुन्छ” सिधै बुझ्दा सरासर झुट लाग्ने यो सत्यतालाई उहाँले प्रष्ट पार्नुभयो । “फरक यति हो, म बालक छु र पनि आज मभित्रको बालक आफैँ हेर्न र अनुभव गर्न सक्छु”, अब ममा कुनै पनि शङ्का बाँकी रहेन ।
अब मलाई ‘टालाटुली बटुली’देखि ‘लाग्दछ मलाई रमाइलो’जस्ता बालबालिकाहरूबीच अत्यन्त प्रिय गीत र कविताहरू रचेका यी महापुरुषलाई बालसाहित्यबारे सोध्ने इच्छा भयो । “बालसाहित्य केका लागि ?” बडो उत्साहित भएर मैले वाक्यको बनौट पनि विचार नगरी प्रश्न सोधेँ । उहाँको पनि छोटो र सिधा उत्तर थियो “बालबालिकाको विकास र मनोरञ्जनका लागि ।” उहाँका अनुसार बालबालिकाको विकासमा मात्र सहयोग पु¥याउने तर मनोरञ्जन दिन नसक्ने र रमाइलो मात्र गराउने तर विकासका लागि केही योगदान नदिने साहित्य बालसाहित्य हुन सक्दैन । “बालसाहित्यको लेखाइ वयष्कहरूका लागि लेखिने साहित्यको लेखाइभन्दा के फरक हुन्छ त ?”, मेरो जिज्ञासा अझै शान्त भइसकेको थिएन । यसमा पनि उहाँको उत्तर बुँदागत नै थियो ः “शब्दज्ञान र अवधारणा ः बालबालिकामा सम्बन्धित विषयको शब्दज्ञान र अवधारबारेको ज्ञान कति छ, त्यो विचार गरिएन भने त्यो बालबालिकाका लागि पाच्य हुँदैन ।”  उहाँकै शब्दमा उमेरअनुसारको शब्दज्ञान र अवधारणाको विकास विचार नगरी ‘बालसाहित्य’को नाममा कसैले केही लेख्छ भने, त्यो ‘खचडापचडा’ मात्र हुन्छ । “साथै बालसाहित्य लेख्नका लागि बालबालिकाको सामान्य मनोविज्ञान बुझेकै हुनुपर्छ । गहिराइमा मनोविज्ञान बुझेको भए झन् राम्रो हुन्छ”, उहाँले बालसाहित्यकारका लागि लक्ष्मणरेखा कोरिदिनुभयो ।
“तर, गैरबालसाहित्यमा चाहिँ बालापनको भूमिका केकस्तो हुन्छ नि ?”, म बालापन र साहित्यको सम्बन्धबारे राष्ट्रकविको अलि विस्तृत धारणा जान्न चाहेको थिएँ । तर उहाँले यो प्रश्न त्यति नरुचाएको जस्तो मलाई लाग्यो । सायद् उहाँ निर्दोष र उत्सुक बालबालिकालाई गुणदोष बराबर भएका र सबै उत्सुकतालाई मारिसकेका ‘ठुला’ मानिससँग तुलना गर्ने पक्षमा हुनुहुन्नथ्यो । “सबैको आआफ्नै भूमिका र स्थान हुन्छ । बच्चालाई बच्चाकै रूपमा लिनुपर्छ र उसलाई आफ्नै भूमिका निर्वाह गर्न दिनुपर्छ”, उहाँले भन्नुभयो । मैले अझ नयाँ प्रश्न नसोधेपछि उहाँले भन्नुभयो, “सम्बन्धित साहित्यको सम्बन्धित कृतिले मागेअनुसार नै बालबालिकाहरूले साहित्यमा स्थान पाएका हुन्छन् र पाउनुपर्छ । यो कुरा लेखकको चाहनामा पनि भर पर्छ ।” अब भने मैले पनि खोजेको उत्तर पाइसकेको थिएँ ।
अबको चरणमा हामी कविज्यूको आफ्नै साहित्यिक यात्रामा केन्द्रित भयौँ । आजका राष्ट्रकविको कविता–यात्रा ‘बालकवि’का रूपमा सुरु भएको रहेछ, १४–१५ वर्षको उमेरमा । त्यतिबेलाका चल्तीका कविहरूको सिको गरेर उहाँले गोरखापत्रमा ‘वैराग्य पुष्प’ नामको कविता छपाउनुभएको रहेछ । “साहित्यकार कुनै पनि सिद्धान्तमा बाँधिनुहुन्न, स्वतन्त्र भएर आफ्नो बोली लेख्न सक्नुपर्छ” भन्ने धारणा राख्ने कवि आफ्ना सबै कृतिहरूमा आफ्नै मौलिकता लेखिएको बताउनुहुन्छ । मैले उहाँलाई ‘तपाईँको साहित्यमा लाग्नुको उद्देश्य के थियो ? आजसम्म आइपुग्दा कत्तिको पूरा भयो ?” भनेर सोधेँ । “जीवन र संसारलाई कविले आफ्नै दृष्टिले हेर्न सकोस्” कविले एकै वाक्यमा चित्तबुझ्दो जवाफ दिनुभयो ।
‘छन्द कविताका वकिल’, ‘छन्दवादी’ तथा ‘गद्य कविताका विरोधी’ भनेर कसैकसैले भनेका कविलाई मलाई “साहित्यमा धेरै विधामध्ये कविता नै किन रोज्नुभयो ? अनि त्यसमा पनि छन्दमा मात्र लेख्नुहुन्छ ?”भनेर सोध्ने पुरानो इच्छा थियो । कविजी रिसाउनुहोला कि भन्ने कुनै पनि डर नमानी मैले फ्याट्टै सोधिहालेँ । “भाव र विचारलाई एक–अर्कासँग पु¥याउन शब्दको साथ सङ्गीत भयो भए बढी प्रभावकारी रूपमा काम गर्छ । त्यो सङ्गीत कविता र गीतमा हुन्छ, अझ छन्दमा त्योभन्दा पनि बढी हुन्छ”, उहाँको प्रष्ट उत्तर थियो । “लय त ‘लेफ्ट–राइट’मा पनि हुन्छ । तर त्यसमा माधुर्य छैन” उहाँले थप्नुभयो । साथै आफ्नो कविताप्रेम र छन्दमोहका लागि लेखनाथ, देवकोटाले सिकाएको संस्कार पनि जिम्मेवार रहेको बताउनुभयो ।
केही वर्षअघि ‘राष्ट्रकवि’ उपाधि पाएपछि उहाँको लोकप्रियता बढेको चर्चा चलेको छ । उहाँलाई चाहिँ व्यक्तिगत रूपमा कस्तो लागेको होला त ? — मेरो मनको जिज्ञासा पोखिइहाल्यो । ‘राजाको शासनको समयमा राजाले दिएका’ भनेर आलोचना गर्नेहरूप्रति उहाँको असन्तुष्टि देखिन्थ्यो, जसलाई मैले पनि समर्थन गरेँ । “उपाधि पाउनुअघि भएको एक साहित्यिक कार्यक्रममा देशभरका प्रतिनिधिहरूले मेरो लागि केही विशेष उपाधिका लागि माग गरेका रहेछन् । अर्को कुरा, औपचारिक उपाधिअगाडि नै मैले जनताहरूबाट ‘राष्ट्रकवि’को सम्बोधन पाइसकेको थिएँ । राजाले मात्र चाहेको भए, यो सम्भव थिएन । यो मागेर पाइने उपाधि पनि होइन । मागेको पनि होइन । म जनताको राष्ट्रकवि हुँ”, उहाँको उत्तरमा असहमत हुने कुनै ठाउँ थिएन ।

“पारिन्छ सत्ता जब खण्डखण्ड, रहन्छ के राष्ट्र त्यहाँ अखण्ड ?
थुत्तिन्छ पत्ता जब खातखात, रित्तिन्छ शोभा अनि फूलबाट ।”
यस्तायस्ता गीत लेख्ने राष्ट्रवादी कवि अहिले देशबारे के सोच्दै हुनुहोला ? “आज देशको अस्तित्व र सार्वभौमसत्ता सङ्कटमा छ । जान्यो भने अस्तित्व र सार्वभौमिकताको अर्थ देखाउने समय पनि यही हो ।” उहाँले विस्तारमा बोल्न चाहनुभएन ।

अन्तर्वाताका लागि मैले मागेको समय सकिन लागिसकेको थियो । म निष्कर्षात्मक प्रश्न सोध्ने तरखर गर्न लागेँ । “बालबालिकामा बालापनदेखि नै लेख्ने बानीको विकास गर्न के गर्नुपर्ला ?“, मैले सोधेँ । “सबभन्दा पहिला उसको रुचि हेनुप¥यो । ऊ कविता–गीतमा रमाउन चाहान्छ कि रेखाहरू कोर्न र यन्त्रहरू चलाउन ? त्यसपछि परिवारले वातावरण बनाइदिनुपर्छ । उसलाई प्रोत्साहन दिनुपर्छ । उसको उत्सुकतालाई मार्नुहुन्न”, एक पटक पनि नरोकिई उहाँले कुरा टुङ्ग्याउनुभयो । “जबर्जस्त प्रतिभा छ भने सबै बाधाहरूलाई छलेर ऊ अगाडि बढ्न सक्छ”, गाउँमा पढ्ने वातावरण नभएपछि भागेर काठमाडौँ आएको आफ्नो बालापन सम्झिदै उहाँले भन्नुभयो ।
हुन त मलाई ‘मभित्र आज पनि बालकत्व छ” भन्ने व्यक्तित्वलाई यो प्रश्न सोध्ने कि नसोध्ने द्विविधा थियो, तैपनि सोधेँ, “फेरि बालक बन्न पाए.............?” कविजी एकाएक गम्भिर देखिनुभयो । “आमाको अनुहार सम्झन पाइएन । आमाको माया र आमाको काखमा रमाउन मन लाग्थ्यो होला”, उहाँको गाम्भीर्यले कताकता मलाई पनि छोयो ।
आफ्नो पूर्वयोजनाअनुसार नै मैले अन्तिम प्रश्न सोधेँ, ‘आजका बालबालिका कस्ता बनून् ?” सायद् उहाँलाई पनि यो सवाल मन प¥यो होला । र त, बडो उत्साहका साथ उत्तर दिनुभयो, “आइन्स्टाइनजस्ता बनून् । शङ्कराचार्यजस्ता बनून् । गान्धीजस्ता बनून् । लिङ्कनजस्ता बनून् । देवकोटाजस्ता बनून् ।” साह्रै मिठो उत्तर पाएर म दङ्ग थिएँ । “तर, जोजस्तो बने पनि आफू बनून् । अरूबाट त प्रेरणा मात्र लिने हो”, अन्तर्वार्ताभरि उहाँले आफ्नो मौलिक अस्तित्वमा जोड दिनुभएको थियो ।
लैनचौरस्थित राष्ट्रकविको रमणीय घरको बैठककोठामा बिताएको डेढ घण्टा मेरो लागि अविस्मरणीय रह्यो । “टालाटुली बटुली” र “गाउँछ गीत नेपाली”देखि आज “विशाल नेपाल म रच्छु–रच्छु, कहाँ छ मृत्युञ्जयलाई मृत्यु ?” पढ्दासम्म यसका रचनाकार कवि माधवप्रसाद घिमिरेलाई भेट्नु एउटा साँचेको सपना थियो । भौतिक रूपमा जीवनको दसौँ दशक टेक्न लाग्नुभएका तर, मनले बालापन र युवा जोस व्यक्त गर्न सक्षम राष्ट्रकविलाई एकानब्बेऔँ जन्मदिनको हार्दिक मङ्गलमय शुभकामना दिएर म निस्किने तरखरमा थिएँ । कविज्यूले आफ्नै कविताको यो प्रेरणादायी श्लोकमा भनेजस्तै गरी जीवन बाँच्न आशीर्वाद दिँदै मलाई बिदाइ गर्नुभयो ः
“कल्ले टेक्यो यस शिखरमा पाइला यो चुमूँ कि
खोजी–खोजीकन हिमचुली सात फेरा घुमूँ कि ?”


२०६६÷५÷१६

चाँदीको घेरा हेर्ने मेरो चाहना

“कालो बादलमा पनि चाँदीको घेरा हुन्छ ।” सम्भवतः आजभन्दा करिब तीन वर्षअगाडि एक जना अग्रजबाट मैले यो वाक्य सुनेको थिएँ । त्यसयता म आफैँले नै दर्जनौँपटक यसको प्रयोग गरिसकेको छु । यसको माध्यमबाट मैले कतिको निराशालाई आशामा बदलेँ, त्यो पछि मूल्याङ्कन गरौँला । तर, म आफैँमा भने चाँदीको घेरा खोज्ने र देख्ने बानी पूर्णतः विकसित भइनसकेको मेरो आफ्नै मूल्याङ्कन छ ।

जे भए पनि म आफ्नो मित्रमण्डलीका बीच आशावादी नै मानिन्छु । हुन पनि, व्यक्तिगत रूपमा भन्ने हो भने म आफ्नो उज्यालो भविष्यप्रति पूर्णतः विश्वस्त छु । मैले जानेबुझेका मेरा उमेरका अधिकांश युवाहरूको व्यक्तिगत जीवनप्रति पनि उनीहरू आशावादी नै छन् । तर जब समूहगत र संस्थागत भविष्यको कुरा आउँछ, म र मजस्ता ‘व्यक्तिगत रूपमा आशावादी’ साथीहरूको आशावाद किन हो किन कम भएर जान्छ । एउटा समूहमा युवा नै युवा छन्, अनि उनीहरू सबै आफ्नो व्यक्तिगत भविष्यप्रति आशावादी छन् भने पनि उनीहरूबीच सङ्गठित समूहको भविष्य भने सधै शङ्काको घेरामा हलचल गरिरहेको मैले धेरै पटक, धेरै ठाउँमा अनुभव गरिसकेको छु । किन होला त ? गणितीय नियमअनुसार पनि धेरै ओटा ‘प्लस’हरू जोडिदा प्रतिफल प्लस नै हुनुपर्ने हो । तर यहाँ किन ‘माइनस’ नै आइरहेछ ?े

युवासमूहका विभिन्न क्रियाकलापमा सक्रिय भएर लाग्ने केही युवाहरूसँग यसबारे उत्तर खोज्ने प्रयत्न गर्ने हो भने फरकफरक कारण बताइन्छन् । समयको क्रमिक विकाससँगसँगै अधिकांश मानिसहरूको (त्यसैले त युवाहरूको पनि) सोचाइ ‘व्यक्तिवादी’ बन्दै गइरहेको उनीहरूमध्ये धेरैजसोको ठम्याइ छ । “युवाहरू आफ्नो व्यक्तिगत विकासका लागि अधिकांशतः प्रतिबद्ध नै हुन्छन्, किनकी उनीहरूको आजको प्रयासले भोलिको आफ्नै जीवन उज्यालो बनाउने बाटो खोल्छ । जो पनि आफ्नो भविष्य उज्यालो नै भएको देख्न चाहन्छ ।” आफ्नो भविष्यप्रति आशावादी तर आफ्नो समूहप्रति निराश, तर पनि त्यसलाई आशामा बदल्न सक्रियतापूर्वक प्रयासरत युवा प्रतिनिधिले दिएको उत्तर हो यो । त्यस्तै हो भने समूहमा चाँहि निराशा कहाँबाट आउँछ त ? उनीहरूकै भनाइलाई मान्ने हो भने उनीहरूले समूहका लागि गरेको कामले थोरै व्यक्तिगत फाइदा मात्र नभई धेरै समूहगत फाइदा दिन्छ । अर्थात्, उनीहरूले गरेको कामको प्रतिफल अरूसँग पनि बाँड्नुपर्छ । (‘सेयर’ गर्नुपर्छ ।) अनि, आजको समाज व्यक्तिगत रूपमा बाँच्न चाहन्छ । के यो साँच्चै हो त ? हामी दिनानुदिन स्वार्थी बन्दै छौँ ?
गहिरिएर हेर्दा, युवाक्लबहरूको यो अवस्था देशको समग्र विकासक्रमसँग तुलनायोग्य छ । जीवनका चार–पाँच दशक पार गरिसकेका सर्वसाधारण जनतालाई उनीहरूले हिजो र आजका बीचमा देखेको फरक सोध्ने हो भने अधिकांशको निष्कर्ष यही हुन्छ कि व्यक्तिगत जीवनस्तर सबैको विकास भएको छ, समाज अनि देशको हालत भने जहाँको त्यही । विकास भएको छैन भनौँ भने अधिकांशको व्यक्तिगत जीवन दिन–प्रतिदिन प्रगतिको बाटोतर्फ उन्मुख छ, विकास भएको छ भनौँ भने देश हिजो जहाँ थियो, आज पनि त्यहीँ छ ! त्यसैले होला, हामी नेपाली ‘गरिब देशका धनी जनता’ कहलिएका ? राजनैतिक क्षेत्रमा हेर्ने हो भने पनि अधिकांश राजनेता र पार्टीहरूमा राष्ट्रिय स्वार्थभन्दा व्यक्तिगत स्वार्थ हाबी भएको सर्वसाधारण जनताको आरोप छ । अर्थात्, देश चलाउनेहरूले पनि प्रतिफल आफूसँग मात्र राख्न चाहे, जनता र समग्र देशसँग फाइदा सेयर गर्न चाहेनन् र सकेनन् । फलतः आज देशको अवस्था हेर्दा अपवादलाई छोडेर कोही पनि आशावादी हुन सक्दैन ।

हो, देखिएको दृश्य यही हो । त्यसो भए समाधान के त ? (समस्याको मुस्लो मात्र देखाइदिएर पाठकहरूलाई झन् निराश बनाउने यस लेखको उद्देश्य पक्कै पनि होइन । बरु, विद्यमान निराशा कसरी कम गर्ने भन्नेतर्फ सबैको ध्यान तान्न खोजिएको हो ।) यस समस्याको सूत्रबद्ध समाधान सायद् छैन, किनभने यो समस्या कुनै भौतिक बेमेल होइन । यो त आधारभूत रूपमा सोचाइ, धारणा र भावना, अनि त्यसले निर्देशित गर्ने बोली र व्यवहारसँग जोडिएको छ । “समस्या सृष्टिमा होइन, दृष्टिमा छ ।” त्यसैले, यसको एक मात्र समाधान आन्तरिक चेतनाबोध नै हो ।
आज सबैले (विशेष गरी युवाहरूले, किनकी उनीहरू आफूलाई ‘परिवर्तनका संवाहक’ भन्न रचाउँछन्) बुझ्नुपरेको छ कि सँगै मिलेर आर्जिएको प्रतिफल सबैलाई बाँडेर उपभोग गर्नु नै प्राकृतिक र तर्कसङ्गत हुन्छ । अर्कातर्फ, आफूलाई मात्र फाइदा पुग्ने काम मात्र गर्ने हो भने त ढुङ्गे युगको मानव जीवन र कम्प्युटर युगको मानव जीवनबीच के फरक रहन्छ र ? अठारौँ शताब्दीका विश्वप्रसिद्ध राजनैतिक विचारक तथा ‘फ्रेन्च÷फ्रान्सेली राज्यक्रान्तिको बाइबल’ मानिने ‘द सोसियल कन्ट्राक्ट्’का लेखक रुसोले “मानिस प्राकृतिक अवस्थाबाट सामाजिक वा नागरिक अवस्थामा प्रवेश गर्दा सामाजिक वा सार्वजनिक चाहनाले व्यक्तिगत चाहनालाई विस्थापन गरेका छन्” भनेका छन् । के हामी सार्वजनिक काममा पनि व्यक्तिगत चाहनाको परिपूर्ति गर्न खोजेर पुनः प्राकृतिक अवस्था (हाम्रो भाषामा जङ्गली वा ढुङ्गे युग)मा फर्कन त खोजिरहेका छैनौँ ?
यसको अर्थ के पनि नलागोस् भने व्यक्तिगत इच्छा र चाहनाहरू महत्वहीन हुन्छन् । हो, आफ्ना लागि सबभन्दा महत्वपूर्ण त आफ्नो जीवन नै हुन्छ । आफू नबाँचीकन अरूलाई बँचाउन त कदापि पनि सकिदैन । तर पनि आफू सुखसँग बाँचेर आफ्नो बँचाइको खुसी अरूसँग साट्न त अवश्य सकिन्छ र साट्नुपर्छ पनि ।

गहिरिएरै हेर्ने हो आफूभित्रको समस्याको समाधान पनि आफूभित्रै पत्ता लगाउन सकिन्छ । आफैँभित्र उब्जिएको कालो बादलबीच आफ्नै आँखाले टल्किदो चाँदीको घेरा देख्न सक्छ । त्यसैले कुनै पनि समूह वा सङ्गठनमा आबद्ध पदाधिकारी वा सदस्यहरूले समूहको काम गर्दा आफ्नो समयको खर्चको नराम्रो पाटो मात्र नहेरी आफूसमेत संलग्न आम जनता वा लक्षित समूहको सार्वजनिक चाहना पूरा हुने प्रेरणादायी पक्षलाई पनि हेर्नु आवश्यक छ । जब कोही यस तथ्यलाई भित्रदेखि स्विकार्छ, ऊभित्र सम्बन्धित क्षेत्रमा सार्वजनिक इच्छा र हितको लागि काम गर्ने प्रेरणा र प्रतिबद्धता आफै जाग्छ । प्रतिबद्ध भइसकेपछि सङ्कल्पित कामलाई कसैले पनि रोक्न सक्दैन । अन्यथा, सार्वजनिक क्षेत्रमा कसैको दबाब वा करले सक्रिय बन्न कदापि सकिदैन, व्यक्तिगत रूपमा प्रतिबद्ध नभएसम्म ।
आशा गरोँ, अबदेखि मलगायत कसैले पनि चाँदीको घेरा देख्न नसकेकोमा पश्चाताप गर्दै पुनः यस्तो लेख लेख्नु नपरोस् । समयले कसैलाई पनि यस्तो मौका नदेओस् । आशावादका लागि सबैलाई शुभकामना !